- LOJİSTİK KAVRAMI
Lojistiğin en genel tanımı şu şekilde yapılabilir: Lojistik; doğru ürünün, doğru miktarda, doğru şekilde, doğru yerde, doğru zamanda, doğru fiyatla, doğru müşteriye ulaştırılması sürecidir. Lojistik maliyetler ise, işletmelerin lojistik faaliyetleri gerçekleştirmek amacıyla katlandıkları maliyetlerin bütününü ifade etmektedir. Bir başka deyişle işletmelerin lojistik faaliyetler için katlandıkları özverilerin parasal tutarıdır.
- TERSİNE LOJİSTİK KAVRAMI
Tersine lojistik, hammaddenin, yarı mamullerin, bitmiş ürünlerin ya da ilgili bilginin; tüketim noktasından başlangıç noktasına, değerin geri kazanılması veya uygun şartlarda bertaraf edilmesi amacıyla verimli ve uygun maliyetle akışının planlanması, uygulanması ve kontrol edilmesi sürecidir. Tersine lojistik süreç, ürün, hizmet ya da bilginin, kullanıcıdan üretim noktasına toplanması, depolanması ya da planlaması faaliyetlerini içermektedir. Diğer bir ifadeyle, bir ürünün ömrünü tamamlayıp bertaraf edilmesi de bir tersine lojistik faaliyetidir. Bir ürünün kullanıcı tarafından elden çıkarılıp yeniden kullanılması ya da yeniden üretimi için geri dönüşüm kutularına atılması da tersine lojistik faaliyeti olarak değerlendirilir. Aynı zamanda müşterilerin satın alarak ihtiyacını giderdikleri ürünler ile ilgili olumlu veya olumsuz geri dönüşleri de tersine lojistik kavramı içindedir. Tersine lojistik faaliyetlerinin etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi sonucu; kaynak tasarrufu sağlanır, çevre korunur, çöplerin miktarı azalır ve müşteri memnuniyeti artırılabilir.
Üretim sektöründe tersine lojistik, son müşteriden satıcıya veya hizmet sunucuya geri gelen malların hareketi, depolanması ve elleçlenmesi faaliyetlerini kapsar. Genelde ihmal edilen ve dikkate alınmayan tersine lojistik faaliyetleri defolu ürünler, arızalanan ve eskiyen malzemeler, çeşitli gerekçelerle yapılan iadeler, boş kaplar veya kutular ile tekrar kullanılabilecek paketleme malzemeleri gibi ürünlerin ters yöndeki hareketleri kapsar.
- TERSİNE LOJİSTİK FAALİYETLERİ
Tersine lojistik faaliyetleri, değerinin geri kazanılması veya uygun şekilde yok edilebilmesi için ürünün ve bilginin tüketim noktasından orijin noktasına doğru akışının etkinleştirilmesi için yapılan planlama, uygulama ve kontrol faaliyetlerini ifade etmektedir. Tersine lojistik faaliyetleri tamir, ürün yerleştirme, yakma ve gömme (imha etme), yeniden üretim, ürün yamyamlaştırma (ürünün kısmi kullanımı), geri dönüşüm, yeniden kullanım/yeniden satış şeklinde sıralanabilir.
3.1. Tamir
Tamir yapmanın amacı, geri dönmüş ve kullanılmış ürünü yeniden çalışır veya kullanılabilir hale getirmektir. Tamir edilmiş ürünün kalitesi genellikle yeni ürünün kalitesine göre biraz daha düşük olmaktadır. Ürünün tamir işlemi, kırılmış veya bozulmuş olan parçalarının tamir edilmesini veya değiştirilmesini içerir. Tamir genellikle oldukça sınırlı düzeyde parçaların sökülmesini ve yeniden montaj edilmesini gerektirir.
3.2. Ürün Yenileştirme
Ürün yenileştirmenin amacı, kullanılmış ürünü, belirlenmiş kalite düzeyine getirebilmektir. Ürün yenileştirme faaliyeti sonucunda ürünün kalitesi artırılmış ve ömrü uzatılmış olur. Kullanılmış ürün, sökme işlemi ile modüllerine ayrıldıktan sonra kritik modüller kontrol edilir ve gerekiyorsa değiştirilir. Uygun modüller yenilenmiş ürüne monte edilir. Bazen ürün yenileme sürecinde eski modüller, teknik olarak daha iyi olan modül ve parçalarla değiştirilerek, ürün iyileştirilmesi (upgrade) gerçekleştirilir.
3.3. Yeniden Üretim
Tersine lojistikte yeniden üretimin amacı, kullanılmış ürünü yeni ürüne uygulanan kalite standartlarına uygun hale getirmektir. Kullanılmış ürün tamamıyla demonte edilir, tüm modüller ve parçalar kontrolden geçirilir. Aşınmış, eskimiş veya teknolojik olarak modası geçmiş parça ve modüller yenisi ile değiştirilir. Tamir edilebilir parça ve modüller onarılır ve testlerden geçirilir. Uygun parçalar, alt montajlar ve modüller monte edilir. Yeniden üretim esnasında da üründe geliştirme sağlanabilir.
3.4. Yakma ve Gömme (İmha Etme)
Tersine lojistikte yakma, tersine lojistik sürecine girmiş ürün veya atıkların yakılarak yok edilmesidir. Gömme ise tersine lojistik uygulanan ürün veya atıkların toprağa gömülerek yok edilmesi işlemidir.
3.5. Ürün Yamyamlaştırma (Ürünün Kısmi Kullanımı)
Tamir, ürün yenileştirme ve yeniden üretim faaliyetlerinde kullanılmış ürünün büyük bir kısmı yeniden kullanılmaktadır. Yamyamlaştırmada ise ürünün sadece ufak bir kısmı yeniden kullanılır. Amaç, kullanılmış ürün ya da bileşenden, kullanılabilir sınırlı bir dizi parçanın geri alınmasıdır. Bu parçalar başka ürün veya bileşenlerin tamir, yenilenme veya yeniden üretiminde yeniden kullanılır.
3.6. Geri Dönüşüm
Geri dönüşümün amacı, kullanılmış ürün ve bileşenlerin materyallerinin yeniden kullanılabilmesidir. Geri dönüşümde, ürün ve bileşenlerin orijinal özellik ve fonksiyonları kaybolmaktadır.
3.7. Yeniden Kullanım/Yeniden Satış
Atıkların toplama ve temizleme dışında hiçbir işleme tabi tutulmadan aynı şekli ile ekonomik ömrü doluncaya kadar defalarca kullanılmasıdır. Cam şişelerin yıkanarak evlerde kullanılması tekrar kullanıma bir örnektir.
- TERS LOJİSTİK FAALİYETLERİNİN UYGULANMA SEBEPLERİ
4.1. Ekonomik Sebepler
İşletmelerin ne kadar ürünün geri döneceğini, ya da ürünlerin hangi şartlar altında kendilerine iade edileceğini tam olarak bilmeleri genellikle mümkün olmaz. Geri dönen ürünler içerisinde kullanılabilecek durumda olan ürünleri yeni ürün üretim sürecinde değerlendirmek, hammadde kullanımını azaltarak doğrudan tasarruf sağlar. Üretim maliyetlerinin azaltılmasına paralel olarak, ürün fiyatlarının da olumlu yönde etkilenmesi mümkün olabilir.
4.2. Yasal Zorunluluklar
Geri dönüşüm faaliyetleri bazı sektörler için kârlılık yaratan bir işlem olmayabilir. Bu durumdaki işletmeler geri dönüşüm faaliyetlerinin maliyetinden kaçınmak isterler. Bu durumda işletmeye geri gelen ürünleri genellikle arazi dolgusu olarak bertaraf etmeyi tercih ederler. Ancak arazi dolgusunun sınırlı olması ve çevre üzerinde meydana getireceği olumsuz etkileri nedeniyle bazı ülkeler bu konuda yasal düzenlemeler yapmıştır. Yasal düzenlemelerin olması durumunda işletmeler zorunlu olarak tersine lojistik faaliyetlerini uygulamak zorunda kalırlar.
4.3. Sosyal Sorumluluk
Günümüzde “yeşil imaj” önemli bir pazarlama unsuru haline gelmektedir. Bu gelişme, bazı işletmelerin geri dönüşüm ve ürünlerinin geri kazanılma seçeneklerini keşfetmesine yol açmıştır. Bu da çevresel açıdan motive edici bir unsur haline gelmiştir. İşletmeler pazarlarda bu imaja sahip olmak için bir sorumluluk olarak tersine lojistik faaliyetlerine yönelebilmektedirler.
- TERSİNE LOJİSTİK PRENSİPLERİ
Ürün, bileşen, ekipman ve materyaller, aşağıda belirtilen sebeplerle tedarik zinciri sürecinde tersine lojistiğe konu olabilir.
- Üretim Dönüşleri: Yeterli olmayan kalite, üretim sonucu artan ürünler gibi sebeplerle geri dönüşler olabilir.
- Ürün Geri Çağırma: Bazen hatalı ürünler ancak, ürün tedarik zincirine girdikten sonra fark edilebilir ve zincirden geri çağırılır.
- Ticari Dönüşler: Bazı ticari anlaşmalara dayalı geri gönderimler veya zamanlama ve ürün kalitesi açısından talep ve tedariğin eşleşmemesi durumunda oluşan dönüşler.
- Garanti ve Servis Dönüşleri: Garanti kapsamında ürünler tamir veya eşdeğeri ile değiştirilmek üzere geri dönebilir.
- Kullanım Sonu ve Ömür Sonu Dönüşleri: Ürünün kullanım veya ömrü sonunda yeniden üretim, geri dönüşüm veya uygun şekilde yok etme amacı ile oluşan dönüşlerdir.
- TERS LOJİSTİK SÜRECİ
Tersine lojistik süreci toplama, muayene ve ayıklama, ürün geri kazanımı, yeniden dağıtım ve imha aşamalarından oluşan bir süreçtir.
6.1. Toplama
Tersine lojistikte toplama süreci, ürünlerin müşteriden alınıp yeniden değerlendirileceği noktaya ulaştırılması anlamına gelmektedir.
6.2. Muayene ve Ayıklama
Geri dönüşüm amacı ile toplanan malzemelerin bu amaca hizmet edebilmeleri için, seçilen değerlendirme yönteminin gerektirdiği şekil ve titizlikte ayrılmaları şarttır. Ayrıca, toplanan malzemenin içine karışmış durumda olan istenmeyen maddeler de bu aşamada elimine edilmektedir. Geri dönen ürünlerin toplama noktasında lokal eleme yapılmaktadır. İlk olarak tedarik zincirine girmemesi gerekli olan ürünler ayıklanmaktadır. Bu işlem ilk önce yapılmazsa, değer sağlanamayacak ürünler, gereksiz sevk, idare ve yükleme-boşaltma giderlerine neden olmaktadır. İmalatçının ürünle alakalı bilgileri detaylı tanımlamasına göre ürünler toplama noktasında elenmektedir.
6.3. Ürün Geri Kazanımı
Ürün geri kazanımı daha önce kullanılmış bir ürünü yeniden kullanılabilir biçime getirme aşamasıdır. Bu aşama tamir, temizlik gibi işlemlerle gerçekleştirilmektedir.
6.4. Yeniden Dağıtım
Yeniden dağıtım aşaması; satış, nakliye, depolama ve kiralama işlemlerinden meydana gelen aşamadır. Piyasadan toplanabilecek atık miktarları yeniden dağıtım stratejilerinin meydana getirilmesinde dikkat edilmesi gereken önemli bir öğedir.
6.5. İmha
Teknik ve ekonomik sebeplerle tekrar kullanılamayacak durumda olan ürünler imha edilir. Önemli ölçüde tamir gerektiren, ayırma safhasında reddedilen ve pazar ihtiyaçlarını karşılayamayan ürünlere imha işlemi uygulanır.
- TERSİNE LOJİSTİK MALİYETLERİ
Tersine lojistik maliyetleri tersine lojistik faaliyetleri nedeniyle katlanılan maliyetleri ifade etmektedir. Tersine lojistik maliyetlerinin tersine lojistik tanımından hareketle açıklanması olanaklıdır. Bu anlamda tersine lojistik maliyetleri; ürünlerin (hammadde, yarı mamul veya mamul mallar) ilk çıktığı nokta ile son kullanım veya tüketim noktası arasında herhangi bir yerde, herhangi bir nedenle geri dönmesi durumunda ürünlerin, servis hizmetlerinin ve bilgi akışı faaliyetlerine ilişkin maliyetlerin etkin ve verimli bir şekilde geriye doğru olmak üzere planlanması, uygulanması ve kontrol edilmesi sırasında ortaya çıkan taşıma, ayrıştırma, yenileme, tamir etme, depolama veya elden çıkarma faaliyetleri sonucu katlanılan fedakârlıkların parasal tutarların karşılığı olarak tanımlanabilir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi tersine lojistik faaliyetler işletmelere az veya çok ek bir maliyet getirmektedir. Ancak bu durum, tersine lojistik faaliyetlerinin sadece bir yönünü ortaya koymaktadır. Tersine lojistik faaliyetler, bu faaliyetlere katlanma nedeniyle işletmeye ek bir yük getirmekle birlikte, kaynak (maliyet) tasarrufu, müşteri memnuniyeti ve ekonomik katma değer sağlamaktadır. İşletmeler tersine lojistik yaparak rekabet avantajı elde etmekte, sürdürülebilir büyüme sağlayabilmektedirler.
Tersine lojistikteki en önemli maliyetlerden biri nakliye maliyetleridir. Nakliye miktarının az olması, paketlemenin düzgün olmaması nakliye maliyetlerinin artmasına sebep olur. Stok bulundurma maliyeti ise değişkendir, daha düşük miktarlarda olduğundan stok maliyetinin daha düşük olması beklenebilir. Ancak, paketlemenin düzgün olmaması, bozulmalar ve mevsimsel dalgalanmaların olması ürünün ikinci el pazarlarındaki değerini düşürebilir.
Vefa TOROSLU
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bağımsız Denetçi
vefa.toroslu@gmail.com
Kaynakça
Ayşen COŞKUN, Üreticilerin Tersine Lojistik Faaliyetlerini Etkileyen Faktörler: Beyaz Eşya Sektöründe Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir, 2011
Deniz YILDIZ, “Türkiye’de Tersine Lojistiğin Rolü”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 1, 2021
Dilşad GÜZEL-Sena ASAR, “Tersine Lojistik Faaliyetleri: Erzincan ve Erzurum İllerinde Bir Uygulama”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 1, 2017
Elif GİLANLI-Nevin ALTUĞ-Adil OĞUZHAN, “İşletmelerde İleri ve Ters Lojistik Karşılaştırması”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 1, Haziran 2012
Erol BULUT-Ali DERAN, “Ters Lojistik ve Şirketlerin Maliyet Yönetimi Üzerine Etkileri”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt: 19, Özel Sayı, 2008
Gülsün KARAÇAY, “Tersine Lojistik: Kavram ve İşleyiş”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 1, 2005
Gülsün NAKIBOĞLU, “Tersine Lojistik: Önemi Ve Dünyadaki Uygulamaları”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 2, 2007
Kader TÜRKOĞLU, “Lojistik ve Ters Lojistik Maliyetleri”, Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 82, 2022
- Hakan KESKİN, Lojistik Tedarik Zinciri Yönetimi, 6. Baskı, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 2014
Özlem FEDAİ DENİŞ, Tersine Lojistik ve Denizli İlinde Ömrünü Tamamlamış Lastik Geri Kazanımı İçin Tersine Lojistik Ağ Modelinin Tamsayılı Programlamayla Tasarımı, Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli, 2012
Semih Hüseyin TOKAY-Ergün KAYA (editörler), Lojistik Maliyetleri ve Raporlama-II, Anadolu Üniversitesi AÖF Yayını, Eskişehir, 2013
Ümran ŞENGÜL, “Atıkların Geri Dönüşümü ve Tersine Lojistik”, Paradoks Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 1, Ocak 2010
