Lütfi İNCİROĞLU
İş Hukuku, Sendikalar Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Danışmanı
(E. ÇSGB Çalışma Genel Müdür Yardımcısı)
İNCİROĞLU DANIŞMANLIK VE EĞİTİM HİZMETLERİ
1.GİRİŞ
Yıllık ücretli izin İş Hukukunda, işçinin, ücretinden yoksun kalmadan, belirli zaman aralıkları ile geçici olarak iş edimini sunmaktan kurtulmasını sağlayan izin dönemini ifade etmek için kullanılan bir kavramdır[1]. İşçinin hafta tatili gibi günlük dinlenme olanağı veren kısa süreli izinlerle yeterince dinlenemeyeceği, yılın yorgunluğunu ücretli, uzun bir süre dinlenmeden atamayacağı gerçeği, yıllık ücretli iznin İş Hukukumuzda önemli bir müessesesi olarak kabulünü ve düzenlenmesini gerekli kılmıştır[2].
Yıllık ücretli izin ile ilgili uluslararası hukukta da birçok düzenleme bulunmaktadır. Nitekim İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin 24’üncü maddesi ile ILO’nun (Uluslararası Çalışma Örgütü) 1936 tarihli ve 52 sayılı Yıllık Ücretli İzinler Sözleşmesi, bu alandaki ilk uluslararası kuralları oluşturmaktadır. Avrupa Hukukunda Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı’nın adil çalışma koşullarına ilişkin 2 nci maddesi ile en az dört haftalık yıllık ücretli izin hakkı kabul edilirken Birlik Hukuku kapsamında yıllık ücretli izin hakkı, Roma antlaşmasının genel hükümleri bağlamında dayanak bulmuştur. 2003/88 sayılı yönergenin 7 nci maddesine göre her işçi, en az dört haftalık yıllık ücretli izin hakkından yararlandırılmak zorundadır. Birlik Hukukuna göre, izin kullanılmadan önce iş ilişkisinin sona ermesi hariç, yıllık izin yerine tazminat ödenemez[3].
Türk İş Hukukunda da yıllık ücretli izin hakkı Anayasal bir hak olarak yerini almıştır. Anayasanın 50 inci maddesinde çalışanların dinlenme hakkı güvence altına alınmış ve bu kapsamda yıllık ücretli izin hakkının kanunla düzenleneceği hükme bağlanmıştır. Böylece işçinin her yıl belirli bir süre ücreti ödenerek dinlendirilmesi suretiyle sağlığının korunması ve işgücünün yenilenmesi sağlanmaktadır. Anayasanın 50 inci maddesi doğrultusunda yıllık ücretli izinler 4857 sayılı İş Kanunu’nun 53 vd. maddeleri ile bu kanunun 60’ncı maddesine dayanılarak çıkarılan Yıllık Ücretli İzin Yönetmeliğinde düzenlenmiştir. Ayrıca Türk Borçlar Kanunu’nun 422-426’ncı., 5953 sayılı Basın İş Kanunu’nun 21. ve 854 sayılı Deniz İş Kanunu’nun 40 ıncı maddelerinde yıllık ücretli izne dair kurallara yer verilmiştir[4].
- YILLIK ÜCRETLİ ZİN HAKKINDAN YARARLANMA KOŞULLARI
İş Kanunu’nun 1 inci maddesi kapsamına giren işyerlerinde bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan işçiye işe başladığı tarihten itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olması koşuluyla yıllık ücretli izin verilir (m.53/1). İşçinin izin süresi, iznini hak ettiği tarihteki hizmet süresine ve Kanunun 55 inci maddesine göre belirlenir. Yani yıllık izin süresi belirlenirken işçinin izne hak kazandığı tarihteki kıdemi esas alınır. Örneğin; işyerinde 5 yıllık kıdemi olan bir işçi 14 günlük izne hak kazanır. İşçi, bu iznini üç yıl sonra 8 yıllık kıdeme ulaştığı tarihte kullansa bile, izin süresi 20 gün değil, 14 gün olarak kullanabilecektir[5].
İşçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi, hizmet süresi;
a-)Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dahil) olanlara ondört günden,
b-)Beş yıldan fazla onbeş yıldan az olanlara yirmi günden,
c-)On beş yıl (dahil) ve daha fazla olanlara yirmialtı günden,
az olamaz. Yer altı işlerinde çalışan işçilerin yıllık ücretli izin süreleri dörder gün arttırılarak uygulanır (İşK m.53/4).
Ancak, on sekiz ve daha küçük yaştaki işçilerle elli ve daha yukarı yaştaki işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi yirmi günden az olamaz. Yıllık ücretli izin süreleri iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile artırılabilir (İşK. m.53/5, 6). Buna karşılık, Kanunda belirtilen bu sürelerin altında taraflarca iş sözleşmelerinde veya toplu iş sözleşmelerinde kararlaştırdıkları süreler geçersiz sayılır.
- YILLIK ÜCRETLİ ZİN HAKKINDAN VAZGEÇİLEMEZ
Yıllık ücretli izin hakkından vazgeçilemez (İşK m.53/2). “İş Kanunu’nun yıllık izin hakkını düzenleyen hükümlerine göre, bu hakkın izin olarak kullanılması şarttır. Bu bakımdan, iznin paraya çevrilmesi ve işçinin izin ücretini alarak işyerinde çalışmaya devam etmesi söz konusu olamaz. Uygulamada sıkça karşılaşılan sadece “aylık izin ücretinin ödenmesi” suretiyle işçinin izin süresini çalışarak geçirmesi Kanuna aykırı olduğu gibi, bu durum Anayasada güvence altına alınan “dinlenme hakkına” (AY. md.50/3, 4) da aykırı düşer [6]. Ancak, uygulamada işletme ve iş gereklerinden kaynaklanan nedenlerle çalışanlara yıllık ücretli izinlerinin Kanunda öngörülen süreler içerisinde kullandırılmadığı da sıkça rastlanan bir olgudur. Her iki durumda da tarafların karşılıklı rızalarının bulunması dahi bu kuralların uygulanmasını etkilemez. Bu yolda, iş veya toplu iş sözleşmelerine konulacak hükümlerde geçerli olmayacaktır. Yargıtay’ın görüşü de bu yöndedir, “Ücretli izin hakkı vazgeçilmeyen izin haklarındandır. Kullandırıldığının ispatı işverene düşer” denilmektedir [7].
Yıllık ücretli izin işveren tarafından bölünemez (İşK.m.56/1). Bu iznin 53 üncü maddede gösterilen süreler içinde işveren tarafından sürekli bir şekilde verilmesi zorunludur (İşK. m.56/2). (Değişik üçüncü fıkra: 14/4/2016-6704/16 m) Ancak, 53 üncü maddede öngörülen izin süreleri, tarafların anlaşması ile bir bölümü on günden aşağı olmamak üzere bölümler hâlinde kullanılabilir (İşK.m.56/3).
İşveren tarafından yıl içinde verilmiş bulunan diğer ücretli ve ücretsiz izinler veya dinlenme ve hastalık izinleri yıllık izne mahsup edilemez (İşK.m.56/4). Yıllık ücretli izin günlerinin hesabında izin süresine rastlayan ulusal bayram, hafta tatili ve genel tatil günleri izin süresinden sayılmaz (İşK.m.56/5). Yıllık ücretli izinleri işyerinin kurulu bulunduğu yerden başka bir yerde geçirecek olanlara istemde bulunmaları ve bu hususu belgelemeleri koşulu ile gidiş ve dönüşlerinde yolda geçecek süreleri karşılamak üzere işveren toplam dört güne kadar ücretsiz izin vermek zorundadır (İşK.m.56/6).
İşveren, işyerinde çalışan işçilerin yıllık ücretli izinlerini gösterir izin kayıt belgesi tutmak zorundadır. (Ek fıkra: 10/9/2014-6552/6 m) Alt işveren işçilerinden, alt işvereni değiştiği hâlde aynı işyerinde çalışmaya devam edenlerin yıllık ücretli izin süresi, aynı işyerinde çalıştıkları süreler dikkate alınarak hesaplanır. Asıl işveren, alt işveren tarafından çalıştırılan işçilerin hak kazandıkları yıllık ücretli izin sürelerinin kullanılıp kullanılmadığını kontrol etmek ve ilgili yıl içinde kullanılmasını sağlamakla, alt işveren ise altıncı fıkraya göre tutmak zorunda olduğu izin kayıt belgesinin bir örneğini asıl işverene vermekle yükümlüdür.
Yıllık ücretli iznini kullanmakta olan işçinin izin süresi içinde ücret karşılığı bir işte çalıştığı anlaşılırsa, bu izin süresi içinde kendisine ödenen ücret işveren tarafından geri alınabilir (İşK.m.58/1).
- SONUÇ
Sonuç itibariyle İş Kanunu’nun 53/1 fıkrasına göre, “işyerinde işe başladığı tarihten itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verilir”. İş Kanunu’ndaki bu hüküm emredici bir düzenlemedir ve işçinin her yıl belirli bir süre dinlenmesi amaçlanmıştır. Anılan kanunun 53/2 fıkrasına (TBK m.425/2’ye) göre, “Yıllık ücretli izin hakkından vazgeçilemez.” Bu hükümle işçinin ruh ve beden bütünlüğünün korunması amacıyla kendisinin yapabileceği hukuki işlemlere karşı da korunmuştur. İşçi, örneğin yüksek ücret karşılığında yıllık izin hakkından vazgeçemez, bu tür sözleşme hükümleri de geçersizdir. Yıllık ücretli iznin niteliği, bunun işçi açısından mutlaka kullanılmasını, işveren bakımından da mutlaka kullandırılması gerektirir.
[1] MOLLAMAHMUTOĞLU, Hamdi, ASTARLI, Muhittin, BAYSAL, Ulaş, İş Hukuku, Gözden Geçirilmiş 6. Baskı, Ankara 2014, s.1314.
[2] MOLLAMAHMUTOĞLU/ASTARLI/BAYSAL, İş Hukuku, s.1314-1315.
[3] MOLLAMAHMUTOĞLU/ASTARLI/BAYSAL, İş Hukuku, s.1315.
[4] SÜZEK, Sarper, İş Hukuku, Yenilenmiş 9. Baskı, İstanbul 2013, s.838.
[5] İNCİROĞLU, Lütfi , Güncel Yargıtay Kararları Işığında Açıklamalı Yeni İş Kanunu Mayıs 2006, s.471,472.
[6] 9.HD.12.02.1996, 507/1779, GÜNAY, İlhan, İş K. 2, md.55, s.1777, Tekstil İşv. D., Haziran 1996, s.14.
[7] 9.HD.23.12.2003, 10839E, 22571K; 9.HD.8.7.2010, 33840E, 22535K. Legalbank.
