Prof. Dr. Murat ERDAL ile İş Stratejileri ve Analitik – 7:

İstanbul Havalimanı Tedarik Zincirlerinin Neresinde?

Prof. Dr. Murat ERDAL İstanbul Üniversitesi
Tedarik Zinciri Yönetimi Anabilim Dalı Başkanı

İstanbul Havalimanı tartışmasız küresel bir lider. İstanbul, kıtaları birleştiren coğrafi konumu ile eşsiz fırsatlar sunuyor. Avrupa, Asya, Ortadoğu ve Afrika kesişiminde yer alan havalimanı her geçen gün büyümeye devam ediyor.

Havalimanı 29 Ekim 2018 tarihinde açıldı. Sonrasında pandemi dönemi başladı ve tüm dünyada olduğu gibi sadece sınırlı kargo uçuşları gerçekleşti. Yolcu trafiği olmadı. O nedenle İstanbul Havalimanı’nın işletmecilik ve pazar rekabeti açısından son derece yeni bir girişim olduğunu söyleyebilirim. Bu yazımda İstanbul Havalimanı’nı lojistik perspektifinden değerlendireceğim. Havalimanının büyük resimde ülke ekonomisi için daha fazla stratejik değer üreteceğini düşünüyorum.

Önce Verilere Bakalım Sonra Planlama Ve Aksiyonları Değerlendirelim

Havacılık çok büyük bir sektör. İçerisinde birbirini besleyen çok sayıda ekosistem var: Havayolu taşıyıcılığı, havalimanı işletmeciliği, yer hizmetleri, perakende sektörleri, antrepo/depo hizmetleri, vb. hepsi birbirinden değerli ana faaliyet alanları var.
Diğer taraftan uçak üretimi (iki büyük üretici ve tedarikçiler) ve teknik servis (tamir-bakım) hizmetleri ile birlikte düşünüldüğünde muazzam bir ekonomi.

Havalimanları ülke ekonomilerinin göz bebeği. Turizmin başladığı ve olgunlaştığı yerler. Dünyanın ülkenizi ilk olarak algıladığı, deneyim yaşadığı ve sosyal medya ile anında görsel paylaştığı mekanlar. Yolcu sayısı her bakımdan kritik bir konu. Küresel aktarma merkezi olarak da nitelendirilen İstanbul Havalimanı uluslararası yolcu sayısı bakımından zirveyi zorluyor.

Uluslararası yolcu trafik verileri küresel girişimciler ve dünya markaları için büyük bir cazibe oluşturuyor. Perakende ve gıda sektörleri için büyük satış ve iletişim fırsatları oluşturuyor. Yer hizmetleri başka bir seviyeyi işaret ediyor. Havayolu kargo taşımacılığı ise dış ticaret tarafında çarpan etkisi yaratıyor.

Uçuş Verileri

Uluslararası Havalimanları Konseyi (ACI – Airports Council International) verileri son derece çarpıcı. 2023 yılı uçak hareketleri bakımından 505.958 iniş-kalkışla dünyada 8. Konumda. İlk 7 havalimanının hepsi Amerika Birleşik Devletleri’ne ait havalimanları. ABD havalimanlarını dışarıda tuttuğunuzda, İstanbul 1 numarada. Bu çok büyük bir başarı. Kutlamak gerekir. Aynı zamanda bir o kadar da dikkatli olmak gerekir.

Kaynak: Top 20 Busiest Airports in the World, Airports Council International (ACI) Web Site, https://aci.aero/

Yolcu Verileri

İstanbul Havalimanı yolcu verilerine bakıldığında 76.027.321 yolcu ile dünyada 7. sırada olduğu görülmektedir. 2019 yılında 28. sırada iken bu noktaya gelinmesi gurur verici. Tabloya dikkatle bakıldığında pandemi sonrası dönemde neredeyse tüm havalimanlarının çift haneli büyüdüğünü görüyoruz. Ortadoğu’dan Dubai şaşırtıcı şekilde yükselmeye devam ediyor. Dubai Havalimanı’nın gelişim öyküsünün ayrıca incelenmesi gerektiğine inanıyorum.
Onu ileride ayrı bir yazıda ele alacağım.

Kaynak: Top 20 Busiest Airports in the World, Airports Council International (ACI) Web Site, https://aci.aero/

Kargo Verileri

Kaynak: Top 20 Busiest Airports in the World, Airports Council International (ACI) Web Site, https://aci.aero/

Kargo verilerimiz yolcu sayılarımız kadar başarılı değil. Yeni bir havalimanı olmanın getirdiği avantajlar kadar bir o kadar da zorlukların yaşandığının bilincindeyiz. İstanbul Havalimanı dünya havalimanları arasında kargo elleçlemesinde 1.603.348 tonla 19. sırada yer alıyor. Kargo sıralamasında ilk 10’a girmek kolay değil ama imkansız da değil.

Kargo bakış açısı ve uygulamaları biraz daha sistematik düşünmeyi ve kamunun çabasını gerektiriyor. Küresel networking, gümrük sistemi ve mevzuat, lojistik firmaları, antrepo/depo işletmeciliği, taşıma türleri entegrasyonu, maliyetler, teknoloji ve insan kaynağının gelişmişliği gibi pek çok faktör etkili oluyor. Zincirin bir halkasındaki zayıflık diğerlerinin gücüne yansıyor.

Küresel Lojistik Merkezi (Hub) ve Tedarik Zinciri Odaklı Düşünceyi Egemen Kılmak Önemli

İstanbul Havalimanı işletmesi (İstanbul Grand Airport) web sitesinde yer alan temel bilgi ile başlayalım: “İstanbul Havalimanı Kargo Şehri’nde faaliyet gösteren ana aktörlerimiz; THY, MNG, UPS, DHL EXPRESS, HAVAŞ, ÇELEBİ, S SİSTEM, PTT mevcutta arazi ve kapalı alandan oluşan toplam yaklaşık 1.481.214 m² (kapalı alan yaklaşık 599.010 m², arazi yaklaşık 882.204 m²) alanda faaliyet göstermektedir.” 1,4 mio m² bahsedilen aktörlerin kapladığı kapalı ve açık alanların toplamıdır.”

Geçmişte İstanbul Atatürk Havalimanı içerisinde de faaliyet gösteren şirketleri yeni havalimanında görüyoruz. Temennimiz; daha fazla küresel aktörün devreye girmesi ve kargo alanlarında yatırıma gitmesidir.

Her şeyden önce hava kargo operasyonlarını, geniş evrende lojistik ve tedarik zincirinin yapıtaşlarını ülke olarak geç öğrendiğimizi kabul etmeliyiz. O nedenle sorunları sistematik olarak ele alma ve kararlılıkla çözüme kavuşturmamız gerekir.

Küresel lojistik merkezleri (=hub) dünya çapında katma değerli lojistik hizmeti veren yerlerdir. Tüm taşıma türlerinin uyum içerisinde çalıştığı, çok farklı çıkış noktalarından (ülkelerden) gelen yüklerin konsolide olduğu, tasniflendiği, korunduğu, müşteri talimatlarına uygun şekilde sevkiyata hazır hale getirildiği yerlerdir. Dünyanın önde gelen havalimanları ve deniz limanları en güzel örneklerdir.

Küresel lojistik merkezleri, dış ticaretle ilgili tüm aktörlerin değer ürettiği merkezlerdir. İthalatçılar, ihracatçılar, üreticiler, lojistik firmaları, gümrük müşavirleri, forwarderler ve kamu otoriteleri başta olmak üzere tüm paydaşlar değer yaratır. Havalimanları söz konusu olduğunda hava taşıyıcıları ve havalimanı işleticileri, denizyolu söz konusu olduğunda armatörler, hatlar, liman operatörleri ön safta yerlerini alır.

Havalimanlarının küresel cazibe merkezi olmasında etki eden faktörler; kıtalar arasında uçuş bağlantılarının sağlaması, güçlü fiziki altyapısı ile tüm kullanıcılara erişim kolaylığı sunmasıdır. Bu açılardan İstanbul Havalimanı’nın belirgin bir kuvveti bulunmaktadır.

Diğer taraftan kargo perspektifi ile tüm taşıma türlerinin etkin bir biçimde koordine edildiğini söyleyemeyiz. Tüm taşıma türleri etkin bir biçimde havalimanı lojistik merkezini desteklemelidir. Sürdürülebilirlik ve yük odaklı perspektif; demiryolu (terminal), liman, karayolu ve havalimanı arasında geçişlere imkan verir. Bugün için zayıf denizyolu ve demiryolu bağlantılarının yerel yönetimlerle eşgüdüm sağlanarak planlanmalı ve şeffaf bir biçimde kamuoyu ile paylaşılmalıdır.

Maliyetler…Maliyetler…Maliyetler…

Havalimanının paydaşlarına doğrudan ve dolaylı çıkardığı masraflar dünya standartları, rakip havalimanları ve içerisinde bulunulan ülke gerçekleri düşünülerek belirlenmelidir.

Havayolu taşıyıcıları, lojistik firmaları, antrepo-depo işletmecileri için doğrudan ve dolaylı maliyet kalemleri bulunmaktadır. Tüm havalimanlarında maliyetler sorgulanır ve ayrıntılı bir biçimde kalem kalem incelenir. Havalimanı maliyetleri, vergiler, depo – tesis metrekare fiyatları, arazi maliyetleri, teknoloji, insan kaynağı, antrepo yatırımları, otopark servis, yemek giderleri vb.

Yeni havalimanlarında kargo şehri ifadesi kullanılacak ise daha fazla stratejik iş birliğine (ve yabancı girişime) ihtiyaç duyulduğunu belirtelim. Öncelik, “iş birlikleri” olmalıdır. Maliyetler daha fazla yatırımcının tercih edebileceği seviyelere getirilmelidir. “Nasılsa kullanma mecburiyetleri var” düşüncesi ile hareket ederek yabancı yatırımcıları çekmek pek olası görünmemektedir. Kargoda başarı tanımlaması kamu otoriteleri, havalimanı işletmesi ve paydaş katılımı ile sağlanacaktır.  Başarı, uzun vadelerde gelinecek hedeflere doğru kararlarla daha kısa zamanda gelebilmektir.

Tedarik Zinciri Odaklı Büyüme ve Ekonomide Çarpan Etkisi Oluşturma

E-ticaret ve perakende sektörleri hava kargo anlayışını derinden etkilemiştir.
Kabul edelim ki hava kargo sektörü dünyada başka bir noktaya ilerliyor.
Asya-Pasifik bölgesi ise baş döndürücü bir hızla gelişimini sürdürüyor.
Örnek rol modeller, performans göstergeleri ve kıyaslamalar öncelikle uzakdoğudan seçimelidir.

Hız… Hız…Hız…

Tedarik zincirlerinin önemine vurgu yapmak adına global markaları, üreticileri, elektronik ve e-ticaret perakendecilerinin İstanbul Havalimanı’nı bir dağıtım üssü olarak seçmeleri için adımlar atmalıyız. Küresel firmaların (örneğin Nike, Adidas, Inditex, Huawei, Amazon, Alibaba gibi) firmaların tercih etmelerinin önünü açacak hamleleri üretmeliyiz. Birçok firma yıllar öncesinden küresel dağıtım noktalarını seçip yatırımlarını yapmış olsa dahi onlara cazip tekliflerle gidilmelidir.

Gümrük Operasyonları Dünyanın Hayli Gerisinde

İthalat ve ihracat süreçlerinde gümrük operasyonları daima gözönündedir. Bu alana somut veri ile bakacak olursak Dünya Bankası Lojistik Performans Göstergeleri (LPI) 2023 yılı verilerinde Türkiye 38. sırada. Toplam içerisinde bir alt kategori olan gümrük operasyonlarında dünyadan hayli uzaktayız. 43. sıradayız. Gümrük operasyon yönetiminde sınıfta kaldığımız söylenebilir. Gümrük sisteminin yeniden değerlendirilmesi çok açık. Gümrük mevzuat ve uygulamaları, prosedürler, 7 gün 24 saat 365 gün çalışma düzeni, işlem süreleri, insan kaynağı, vergiler, teknoloji altyapısının tek tek elden geçirilmeli ve dünya standartlarına getirilmelidir.

Küresel Girişimci Lojistik ve Gümrük Performans Göstergelerine Bakar

Sadece havalimanlarımızın değil ülke ekonomisinin gelişimini istiyorsak gümrüğe bakış açımızı çok yönlü sorgulamamız gerekiyor. LPI’de gümrük sıralamasında bulunduğumuz yer olan 43’ten ilk 10’a giremediğimiz tüm hallerde dış ticarette ivme yakalayamayacağımızı kabul etmeliyiz. Yerli ve yabancı yatırımcı gümrük sisteminin hızlı, işlemlerinin kolayca yürütüldüğü ve kesintisiz çalışan bir ticaret düzenini talep eder.

Dağıtım Üssü Olmak Kararlı Adımlara Bağlı

Küresel tedarik zincirlerinin doğru adımları ile oluşturulması halinde ekonomide çarpan etkisi meydana getirecektir. Ulaştırma ve Ticaret Bakanlıkları sektör paydaşları ile sorunları çözme iradesine sahiptir. Geçmişten bugüne problemler sektör oyuncuları (Dernekler, Odalar, lojistik firmaları, ihracatçılar, üreticiler) tartışılıp çözüme yönelik yol haritaları oluşturulup bir karara bağlansa da yeterince hızlı hareket edilemediği görülmektedir.

Metriklerle Hareket Etmek

Havalimanının lojistik stratejisi ve eylem planları, somut bir proje takvimi ve performans göstergeleri (KPI) ile şeffaflıkla kamuoyu ile paylaşılmalıdır. Üç temel soru üzerinde düşünülmelidir:

• Kargo için operasyonel başarı kriterleri nelerdir? Eylem planları nelerdir?
• 2030 ve 2050 yılı kargo hedefleri için öngörülen yatırımların miktarı/proje büyüklükleri ne olacaktır?
• Global marka ve e-ticaret firmalarının dağıtım üssü seçimlerinde ne tür iş birlikleri devreye girmektedir?

Deprem, Savaş gibi Olağanüstü Durumlarda İstanbul Havalimanı Hayati Görevler Üstlenecek

Lojistik merkezler ekonomik yararları dışında olağanüstü durumlarda stratejik görev üstlenirler. Deprem ve savaş gibi olağanüstü hallerde İstanbul Havalimanı kilit rol oynayacaktır. Afet tedarik zinciri yönetimi kapsamında yürütülen uluslararası yardımların toplanması, koordinasyon ve dağıtımında havalimanı önemli bir merkez olarak görülmelidir. Zamana karşı verilen mücadelede kurumlar arası eşgüdüm önemlidir. Bu noktada ilgili tüm bakanlıkların İstanbul Büyük Şehir Belediyesi başta olmak üzere yerel yönetimlerle daha fazla koordine olmaya ve senaryo bazlı çalışmalara ihtiyaç bulunmaktadır.

Sonuç

İstanbul Havalimanı tüm dünyada ilgi odağı.
Herkesin yakından takip ettiği küresel bir üs.
İstanbul Havalimanı küresel tedarik zincirlerinin merkezi olma yolunda.
Emin adımlarla başarıdan başarıya koşacağına düşünüyorum. 

Kaynaklar:

• Top 20 Busiest Airports in the World, Airports Council International (ACI) Web Site, https://aci.aero/
• Lázaro Florido-Benítez, “The Role of the Top 50 US Cargo Airports and 25 Air Cargo Airlines in the Logistics of E-Commerce Companies”, Logistics, 2023, 7, 8. https://doi.org/ 10.3390/logistics7010008, s:5.
• Thomas Van Asch, Wouter Dewulf, Franziska Kupfer, Ivan Cardenas, Eddy Van de Voorde, “Cross-Border e-Commerce Logistics , Strategic Success Factors for Airports”, Research in Transportation Economics 79 (2020) , s:5.
• Dünya Bankası Lojistik Performans Göstergeleri, https://lpi.worldbank.org/
• İstanbul Havalimanı (İGA -İstanbul Grand Airport), https://www.igairport.aero/havacilik/kargo-ve-lojistik-merkezi/kargo-ve-lojistik/