Rejeneratif İş Modeli Gerekli mi?

Utkan ULUÇAY

Elsevier / Sustainable Production and Consumption akademik dergisinde yayınlanan 2023 tarihli bir makaleden söz etmek istiyorum.

Rejeneratif (Regenerative) için uygun Türkçe karşılık sanırım “onarıcı” veya “onaran” olabilir. Sürdürülebilirlik için kabul gören tanım 1987 tarihli Bruntland raporunda belirtilen “gelecek kuşaklara zarar vermeden bugünün ihtiyaçlarını karşılamaktır”. Ancak süregelen olumsuz işleyiş nedeniyle gezegenin kaynakları büyük ölçüde hasar gördüğü için artık sadece korumak yetmeyecek, “onarmak” gerekecektir.

Bu fikri, tedarik zincirlerinin şoklara dayanımı / direnci olarak iş dünyasında da görebilirsiniz. İş modellerinin tamamında değer önerisi (value proposition), değer yaratımı-dağıtımı (value creation & delivery), fayda sağlamak (value capture) unsurları vardır. İş modeliyle bu amaca ulaşırken bir yandan pazarda olumlu etki (el izi) yaratırken, diğer yandan ürün yaşam döngüsü boyunca olumsuz etkilere (ayak izi) yol açılır. Rejeneratif iş modellerinde el izinin, ayak izinden büyük olması gerekir.

Makalede rejeneratif iş modelleri hakkında literatürde boşluk olduğu vurgulanıyor. Sistematik literatür taramasıyla üç farklı kaynaktan 1000+ makale arasından 81 makale ve 12 kitap inceleniyor. İş modelinin üç ana unsurunu gözeterek bir çerçeve öneriliyor. Bu çerçevede bu üç unsur paydaşlar (doğa, toplum, müşteri-ortak-tedarikçi, sermayedar-yatırımcı, çalışanlar) bazında katmanlara ayrılarak gösteriliyor. Bu modelde:

Değer önerisi gezegenin sağlığı ve toplumsal ferahlıktır (planetary health & societal wellbeing).

Değer yaratım ve paylaşımı onarıcı liderlik, doğal-yasal-adil ortaklıklarla birlikte yaratımdır (regenerative leadership, co-creative partnerships with nature, and justice and fairness).

Fayda sağlama biçimi çoklu muhasebe ve net olumlu etkidir (multi-capital accounting and net positive impact).

Makalede rejeneratif modeller, sürdürülebilir modeller ve döngüsel modeller arasındaki farklara dikkat çekiliyor. Bu farklılıklar baskın sistem görüşü (dominant systems view), temel hedefler (main goals) ve tasarım odağı (design foci) başlıklarında inceleniyor. Tasarım odaklarında üç modelin kesiştiği yerlere vurgu yapılıyor.

Sürdürülebilir modellerin;

• Sistem görüşü sosyo-teknik sistemlerdir (socio-technical systems); gezegenin kaynakları sınırlıdır ve artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılamaya yetmeyecektir.
• Temel hedefi üçlü muhasebedir (triple bottomline, Planet-People-Profit); işlerin “dengeli” değerlendirilmesini önemser.
• Tasarım odakları Döngüsel modelle kesiştiği döngüsel tekno-dünya (circular technosphere)- teknik şartlara ve malzeme kullanım verimine dikkat eden; Rejeneratif modelle kesiştiği sürdürülebilir insan-dünya (sustainable humansphere)- gezegenin eşiklerine uygun olarak insan ihtiyaçlarını karşılamayı önceleyen; üç modelin kesiştiği sürdürülebilir-döngüsel-rejeneratif (sustainable, Circular, regenerative)- üç modelin birbirlerinden öğrendiği, etkilendiği ve yeniliklere (innovation) gebe olan yerdir.

Döngüsel modellerin;

Sistem görüşü kapalı devre sistemlerdir (close-looped systems); gezegeni bir uzay gemisi gibi izole kabul eden bakıştır, malzeme – enerji – bilgi akışları kapalı devrededir.

Temel hedefi malzeme kullanım verimidir (material productivity); malzeme kullanımını azaltmayı, iyileştirmeyi, miktar (üretim hacmi) yerine değeri önemser.

Tasarım odakları Sürdürülebilir modelle kesiştiği döngüsel tekno-dünya (circular technosphere)- teknik şartlara ve malzeme kullanım verimine dikkat eden; Rejeneratif modelle kesiştiği rejeneratif biyo-dünya (regenerative biosphere)- gezegenin biyolojik – çevresel onarımını önceleyen; üç modelin kesiştiği sürdürülebilir-döngüsel-rejeneratif (sustainable, Circular, regenerative)- üç modelin birbirlerinden öğrendiği, etkilendiği ve yeniliklere (innovation) gebe olan yerdir.

Rejeneratif modellerin;

• Sistem görüşü sosyo-çevresel sistemlerdir (Social-ecological systems); gezegen aslında canlı bir organizmadır ve kendisini onarma potansiyeli vardır. Gaia Hipotezi olarak bilinir (lovelock, 1988; Lyle 1966)
• Temel hedefi gezegenin sağlığı ve toplumsal ferahlıktır (planetary health & societal wellbeing); tüm paydaşlar için her aşamada net olumlu etki yaratılmalıdır.
• Tasarım odakları Sürdürülebilir modelle kesiştiği sürdürülebilir insan-dünya (sustainable humansphere)- gezegenin eşiklerine uygun olarak insan ihtiyaçlarını karşılamayı önceleyen; Rejeneratif modelle kesiştiği rejeneratif biyo-dünya (regenerative biosphere)- gezegenin biyolojik – çevresel onarımını önceleyen; üç modelin kesiştiği sürdürülebilir-döngüsel-rejeneratif (sustainable, Circular, regenerative)- üç modelin birbirlerinden öğrendiği, etkilendiği ve yeniliklere (innovation) gebe olan yerdir.

Bu makalede termodinamik kanunlarından bir olan ENTROPİ kavramından, küresel eşitsizliklerden, Kuzey – Güney (global north/ gelişmiş ve kural koyanlar, global south/ gelişmekte olan ve kurallara uyması gerekenler) çatışmasından söz edilmemiştir.

Utkan ULUÇAY

Kaynak:

• Konietzko, J., Das, A., Bocken, N. (2023). Towards regenarative business models: A necessary shift? Sustainable Production and Consumption, 38 (2023), 372-388
• Lovelock, 1988. The Ages of Gaia: A Biography of Our Living Earth, 1988. W.W. Norton, New York.
• Lyle, J.T., 1996. Regenerative Design for Sustainable Development. John Wiley & Sons.