Vefa TOROSLU
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bağımsız Denetçi

1. Giriş

Yaşanan finansal krizlerle birlikte, paranın maliyetinin yükselmesi, ekonomilerde pek çok finansal tekniğin gelişmesini de zorunlu hale getirmiştir. Söz konusu finansal teknikler, ekonomi dünyasının gerek yüksek enflasyon, gerekse yükselen faizlerden korunma tedbirlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Ancak bu tekniklerin hemen hepsi para temeline dayandığından, çoğu zaman paranın maliyetinin düşürülmesinde yetersiz kalmaktadırlar. Bu nedenle paranın maliyetini minimum düzeye indirmek, hatta ortadan kaldırmak için tek yol, ulusal ve uluslararası ticarette en önemli maliyet unsuru olan parayı kullanmamaktır. Zaten paranın icadından önce de insanlık, ihtiyacı olan ürünleri elde edebilmek için, ihtiyaç fazlası ürünlerini kullanmakta, mal ve hizmetler birbirleriyle takas edilmek suretiyle ihtiyaç sahipleri arasında el değiştirmekteydi. İşte bu noktadan hareketle 1929 büyük ekonomik krizinin yol açtığı ekonomik çöküntüden kurtulmanın bir yolu olarak takas, yeniden dünya ekonomisinin gündemine girmiştir.

İlk örnekleri iki istasyonlu olan takas işlemleri, mal ve hizmetlerin çeşitlenmesiyle, günümüzde çok istasyonlu olarak uygulanmakta ve barter adıyla anılmaktadır. Barter sisteminde, satın alman mal veya hizmetin bedeli, üretilen mal veya hizmetle ödenmekte, sistem, barter şirketi tarafından üye işletmelerin barter işlemlerinin organize edilmesi suretiyle işlemektedir. Sistem üyesi işletmelerin mal ve hizmetlere olan arz ve talepleri, barter şirketi tarafından, sistemin ana unsuru olan bilgi bankası aracılığı ile diğer üye işletmelere duyurulmakta, böylelikle de söz konusu arz ve talepler üyeler arasında el değiştirmektedir. Barter sisteminde arz ve talebin para kullanılmadan el değiştirmesi, sistemi diğer finansman tekniklerinden üstün kılmaktadır.

Günümüzde en başarılı örneklerinin ABD’de uygulandığı barter sistemi, pek çok Avrupa ülkesinde de yaygın olarak kullanılmaktadır. Türkiye’de ise sistem 1990’lı yılların başlarında kullanılmaya başlanmıştır. Barter sistemi ülkemizde hala yeteri kadar tanınmamakla birlikte kullanım oranı giderek artmaktadır. Barter sisteminin Türkiye’de kullanımını artırmak için gerekli düzenlemelerin yapılması öncelikli KOBİ’ler olmak üzere, Türkiye ekonomisine önemli katkı sağlayacaktır.

2. Barter Sisteminin Tanımı

Barter kelimesi İngilizce kökenli olup, mal veya hizmetin takası (trampa edilmesi) anlamına gelmektedir. Bilindiği üzere takas, ticaret yapmanın bilinen en eski yoludur ve insanlığın ortaya çıktığı tarihlerden günümüze kadar ulaşan tek ticaret ve finansman metodudur. Mal ve hizmet değiş tokuşu, paranın kullanılmaya başlanmasından önce insanların ihtiyacı olan, ancak kendi üretemediği veya tedarik edemediği malları elde edebilmelerinin tek yolu olmuştur.

Hızla küreselleşen dünyamızın ulusal ve uluslararası ticaret hacminde meydana gelen genişlemeyi, mevcut pazarlama ve finansman teknikleriyle sürdürebilme çabası, zaman zaman işletmeleri zor duruma düşürebilmektedir. Çünkü, gelinen bu noktada işletmelerin rekabet üstünlüğü sağlayabilmeleri ya da mevcut rekabet gücünü koruyabilmeleri, ulusal ve uluslararası pazarlardaki etkinliklerine bağlıdır. Diğer taraftan hem ülkelerarası anlaşmalar ve/veya anlaşmazlıklar, hem de ülke içerisinde ortaya çıkan ekonomik krizler, işletmeleri yeni arayışlara yöneltmektedir. Bütün bu sebeplerden dolayı barter da factoring, forfaiting, franchasing gibi alternatif teknikleri gibi giderek ön plana çıkmaktadır.

Barter, para vermeden alış veriş imkanı sağlamasından dolayı işletmeler için bir finansman tekniğidir. İşletmelerde finansman yükünün hafifletilmesi, işletmenin sattığı mal ya da hizmetin girdi maliyetinin düşürülmesi anlamındadır. Barter finansman tekniği, diğer finansman tekniklerinden farklı olarak girdi maliyetini en aza indiren bir tekniktir. Çünkü barter sistemiyle finansman, mal veya hizmet alımında para ve paranın yükü olan faiz değil, mal ya da hizmete karşılık mal ya da hizmetle ödemektedir. Sistem yoluyla karşı karşıya gelen alıcı ya da satıcı, talepte bulundukları mal ya da hizmetin temini için faiz yüküne katlanmazlar. Aynı mal ya da hizmeti kredi kullanmak yoluyla satın almak istediklerinde ise, kredilendirdikleri tutar kadar faiz yüküne katlanırlar. Oysa barter sisteminde faiz yoktur.

Barter sistemi takas sisteminin geliştirilmiş ve organize olmuş şeklidir. Alıcı firma tarafından bir finans sistemi, satıcı açısından pazarlama satış tekniği olarak kullanılan barter, organize bir piyasada mal ve hizmetlerin para kullanılmadan karşılıklı olarak değiştirilmesi işlemidir. Bir başka deyişle barter, bir işletmenin satın aldığı mal ve hizmetlerin bedelini para ile değil, kendi ürettiği mal veya hizmetlerle ödemesini sağlayan bir sistemdir. Bu sistemde para, bir değer saklama ve değişim aracı değil, sadece bir muhasebe birimi olarak işlev görmektedir. Barter sistemi, bir taraftan pazarlama ve satış tekniği olarak kullanılırken, diğer taraftan da bir finansman tekniği işlevi görmektedir. Barter uygulamasında takastan farklı olarak birden çok firma ve çok sayıda mal veya hizmet bulunmaktadır. Barter sisteminde işlemler takastan farklı olarak bire bir değil, barter sistemi içerisinde gerçekleştirilmektedir. Barter şirketi ve üye firmalar sistemin taraflarını oluşturmaktadır.

Barter sistemine üye olan bir işletme, ihtiyaç duyduğu mal veya hizmeti sistem üyesi herhangi bir satıcıdan nakit kullanmadan alabilmektedir. Aldığı mal bedelini de malı satan işletmeye değil, sisteme borçlanmaktadır. Borcunu ise sisteme üye olan herhangi bir alıcıya, kendi ürettiği mal veya hizmeti satarak ödemektedir. Satıcı işletme ise alacağını sisteme mal veya hizmet satan bir başka satıcıdan mal veya hizmet alarak tahsil etmektedir. Barter şirketi bu değiş-tokuş işlemini organize etmekte, alıcı ve satıcıların hesaplarını tutmakta ve yaptığı bu işlemden de komisyon almaktadır.

3. Barter Sisteminin Tarafları

Barter sisteminde barter firması ve üyelerden oluşan iki taraf bulunmaktadır.

1. a) Barter Firması: Barter sistemini organize eden ve işleten kurumdur. Üyelerin barter sisteminden yararlanma şekil ve esaslarını belirler, üyelerin cari hesaplarını tutar, üyeler arasında bilgi akımını sağlayacak iletişim sistemini oluşturur. Kısaca, mal ve hizmetlerin alıcı ve satıcılarını karşılaştırarak işlemin yapılmasını sağlar. Barter şirketinin birincil görevi sistemin sağlıklı ve sürekli işleyişini temin etmektir. Barter şirketlerinin gelirlerini sisteme giriş aidatları, aylık veya yıllık aidatlar ile yapılan işlem tutarları üzerinden alınan komisyonlar oluşturmaktadır. Barter şirketleri gerçekleştirilen her barter işlemi üzerinden hem alıcıdan hem de satıcıdan % 2 ile % 5 arasında komisyon almaktadır.

1. b) Üye Firma: Ticari hayatta faaliyet gösteren herhangi bir firma barter sistemine üye olabilmektedir. Üyeler sisteme ya belirli bir süre için üye olmakta ya da sadece bir işlem için üye olmaktadırlar. Üyeler ya sistemden öncelikle mal talebinde bulunmakta ve karşılığında sisteme mal vermeyi taahhüt etmektedirler. Ya da sisteme öncelikle mal arzında bulunmakta ve karşılığında sistemden zaman içerisinde mal almayı taahhüt etmektedirler.

4. Barter Sisteminin İşleyişi

Barter sisteminde üyeler bilgisayar ağıyla birbirlerine, merkeze ve merkezdeki bilgi bankasına bağlıdır. Mal veya hizmeti satan işletmeler arz ve taleplerini sisteme bildirirler. Barter firmaları da internet yoluyla talebi ya da arzı, diğer firmalara bildirir. Bu sayede firmaların, oluşturmuş olduğu arz ve talep bilgi bankası meydana gelmektedir. Sisteme üye olan her firma, kullanıcı adı ve parola yoluyla internet üzerinden diğer firmaların arz ve taleplerine ulaşabilmektedirler. Üyelerden gelen taleplerin birikmesiyle ortaya çıkan bilgi bankası yoluyla, piyasaya yeni bir mamul çıkarmayı planlayan üye firma; bu mamulle ilgili bir talep olup olmadığı, talebin kimden geldiği, bu talebe karşılık kimlerin arz bildirdiği, satışın kaça yapıldığı, barter oranı, tekrar satış yapılıp yapılmadığı, talebin sürekliliği gibi konularda bilgi edinmektedir.

Barterde çoklu takas söz konusu olduğu için bir firma başka bir firmaya mal satarken üçüncü bir firmadan hizmet satın alabilmektedir. Bütün bu barter işlemleri, merkezdeki müşteri cari hesaplarına genellikle USD veya EUR olarak kaydedilmektedir. Barter üyesi firma, sisteme olan borcunu barter çekleriyle, yaptığı alışveriş tarihinden itibaren genellikle 9 ay içinde sisteme dahil üyelere mal veya hizmet satarak ödemek durumundadır. Aksi halde vade sonunda barter organizatörünün banka hesabına söz konusu borcunu döviz karşılığı TL olarak yatırmak zorundadır. Diğer taraftan barter kuruluşu, barter yoluyla mal ve hizmet satan işletmelerin bu mal ve hizmet satışından vazgeçmeleri veya yükümlülüklerini yerine getirmemeleri, gibi bazı riskleri karşılamak üzere üyelerinden teminat alırlar. Söz konusu teminatlar; banka teminat mektubu, gayrimenkul ipoteği, devlet tahvili ve hazine bonosu gibi varlıklar olabilmektedir. Diğer teminat türü de alım işleminden önce satım işlemi olmaktadır

5. Değerlendirme

Dünyada modern anlamda barter uygulamalarının geçmişi 1930’lu yıllara kadar uzanmasına rağmen ülkemizde barter organizasyonları 1990’lı yılların ikinci yarısından itibaren faaliyet göstermeye başlamıştır. Şu anda Türkiye’de halen faaliyet gösteren 60 civarında barter şirketi bulunmaktadır.

Türkiye’de barter sistemi son yıllarda gelişmeye başlayan ve özellikle nakit sıkıntısı çeken, KOBİ’lerin üye oldukları bir ticaret yöntemidir. Sektör kısıtlaması olmadan her firmanın rahatlıkla barter sisteminde çalışabilmesi mümkündür. Türkiye’de inşaat, gayrimenkul, medya, gıda, sigorta, tekstil gibi pek çok mal ve hizmet sektöründe barter kuruluşları hizmet vermektedir. Barter sistemi, KOBİ’ler için bankacılık çözümlerine alternatif vazgeçilmez bir enstrümandır. Barter sayesinde, KOBİ’ler için geri ödemede zorlukları yaşadıkları banka kredilerinden kurtulma olanağı doğmuş oluyor.

Barter sistemi sayesinde KOBİ’ler kriz dönemlerinde ayakta kalabilme, üretimini sürdürme ve yatırım yapabilme imkânına sahip olabilmektedir. Barter sistemi sayesinde her sektörden KOBİ sisteme dahil olabilmekte ve birbirleriyle alışveriş yapma imkanına kavuşmaktadır. KOBİ’ler barter sayesinde sistemden satın aldıkları mal yada hizmetin bedelini para yerine ürettikleri ürün yada sundukları hizmetle ödeme olanağı bulmaktadırlar. Bu durumda KOBİ’lerin atıl kapasitelerini değerlendirebilme ve ellerinde bulunan stokları eritebilme olanağını doğurmaktadır.