Uluslararası Ticarette Dijitalleşme ve Yol Haritasının Bileşenleri
Meral ŞENGÖZ,
T3i Partner Network, Partner
Yüzyıllara dayanan ve günümüz küresel ekonomisinin bel kemiği olan ulusal ve uluslararası ticaret ile bunların finansmanı, iş dünyasındaki uygulamaları belirlemekle kalmamış zamanla ülkelerin yasalarına da şekil vermişlerdir. Ancak bunlar çok sayıda kâğıda dayalı belge ile yürütülmekte olup belgelerin saklanması ve değişimi hala büyük oranda fiziksel olarak yapılmaktadır. Kağıda dayalı bu sürecin birçok eksikliği ve verimsizliği vardır. Hükümetler, tacirler ve finans kurumları için ekonomik kayıplara, önemli maliyetlere, gecikmelere ve dolandırıcılık risklerine yol açmaktadır. Ayrıca, çevresel bozulmayı hızlandırmakta ve KOBİ’lerin ticaret sürecine dahil edilmesini engellemektedir.
Dijital teknolojideki son gelişmeler sayesinde kağıt yerine ticarete dair verilerin kullanılması halinde muazzam faydalar elde edilebilir. Ancak, ticaret ve finansmanının dijitalleşmesinin önündeki engellerin en başında ülkelerin eski yasaları gelmektedir. Bu bakımdan hükümetlerin, dijitalleşmenin önündeki bu yasal engelleri kaldırarak mevzuatında reform yapmaları kaçınılmaz bir ihtiyaçtır.
Dijitalleşmenin zemini, elektronik ticareti destekleyen bir dizi yapı taşının oluşturulması ve özellikle UNCITRAL – MLETR (Model Law on Electronic Transferable Records- Elektronik Transfer Edilebilir Kayıtlar Model Yasası) ile uyumlu yasaların kabul edilmesi yoluyla başarılabilir. MLETR, G7, G20 ülkeleri ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) dahil olmak üzere çeşitli uluslararası kuruluşlar tarafından güçlü bir şekilde desteklenmektedir.
Bu yazıda, dijitalleşmeye dair yasal reformun gerekçeleri ele alınacak, kısaca MLETR’den ve Ülkemizde konuya ilişkin yapılan araştırmadan bahsedilecek ve bir yol haritası önerisi sunulacaktır.
Dijitalleşmenin Ekonomik Faydaları:
Ticaretin dijitalleştirilmesinin ekonomik faydaları ICC, WTO, UN, EBRD gibi dünyanın önde gelen aktörleri tarafından çalışılarak raporlanmaktadır. Aşağıda, uluslararası ticaretin dijitalleşmesinin neden gerekli olduğuna ve kazanımlara dair bazı çarpıcı araştırma sonuçlarına yer verilmektedir.
“Sadece Birleşik Krallık’ta kağıda dayalı süreçler yerine dijital belgelerin kullanılması halinde KOBİ’lerin verimliliğinin %35 oranında artacağı öngörülüyor. İşlem gün sayısı %75 oranında azalacak ve 224 milyar sterlinlik verimlilik tasarrufu sağlanabilecektir. Ticari belgelerin dijitalleştirilmesi, 1 milyar sterlinlik yeni ticaret finansmanı ile birlikte KOBİ’ler için 25 milyar sterlinlik yeni ekonomik büyüme yaratacaktır.”
“Elektronik konşimentonun benimsenmesi doğrudan maliyetlerde 6,5 milyar $ tasarruf sağlayabilir ve 30 milyar $ ile 40 milyar $ arasında yeni küresel ticaret hacmi yaratabilir.”
“Digital Container Shipping Association’a (DCSA) göre, okyanus taşımacıları tarafından bir yılda 16 milyon konşimento düzenlenmekte ve bu da sektöre yılda 11 milyar $ a mal olmaktadır. Bu konşimentoların %0,3’ünden daha azı elektronik konşimentodur. Elektronik konşimentoların %50 oranında benimsenmesi yılda 4 milyar $ dan fazla tasarruf sağlayacaktır.”
Ülkeler özelinde dijitalleşmenin büyüme ve maliyetlere etkisine dair yapılan araştırma sonuçları ise aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.
Görüldüğü üzere, uluslararası ticaretin ve finansmanın dijitalleşmesi halinde, İngiltere, G7 ülkeleri ve Ülkemizde en az %16 olmak üzere, %45’e varan iş hacmi büyütme potansiyeli bulunmaktadır. Günümüzde oldukça yüksek maliyetleri olan ticarete ve finansmanına dair süreç ve işlem maliyetlerinde ise %25’i aşan azalmalar sağlanabilir.
Dijitaleşmenin Sürdürülebilirliğe Faydaları
Ticaretin ve Finansmanının dijital dönüşümü “Sürdürülebilir Geçişin” sağlanmasına da katkı verecektir.
Kâğıt tabanlı sistemlerden elektronik kayıtlara geçişin, karbon ayak izinin azaltılması da dâhil olmak üzere, çevre üzerinde bariz olumlu etkileri bulunmaktadır. Kağıtsız bir ticaret sisteminin küresel olarak uygulanması halinde, bu durum emisyonları yaklaşık “36 milyon ton azaltacaktır ki bu da bir milyardan fazla ağaç dikmeye eşdeğerdir. ”
Ticaretin dijitalleşmesi, net sıfır ekonomiye geçiş için çok önemli bir kolaylaştırıcıdır. Dahası, ticaretin dijitalleşmesi, sürdürülebilir geçiş kararlarının alınmasını sağlayacak güvenilir veriyi sağlayacaktır. Örneğin, Montreal COP15 tartışmalarında da kabul edildiği üzere, dijital verilere sahip olmak sürdürülebilirlik verilerinin entegre edilmesine ve etkinin ölçülmesine yardımcı olmaktadır. Ticaretin %80’inin doğal kaynaklara dayandığı düşünüldüğünde, bu tür verilerin dijital olarak elde edilmesi, bu ticaretin daha sürdürülebilir olmasını sağlamaya yardımcı olacaktır. Ticaret aynı zamanda nakliyeyi de içerir ve rotaların takip edilip kaydedilebilmesi, diğer faktörlerin yanı sıra emisyonların da ölçülmesini sağlayacaktır.
Dijitalleşmede Yasal Çerçeve İhtiyacı ve Türkiye
2022’de 23,8 trilyon dolara ulaşan küresel ticaretin devasa büyüklüğü ile yukarıda yer verilen ekonomik ve sürdürülebilirlik etki analizleri, ticaret ekosisteminin dijitalleştirilmesi için açık bir ticari gerekliliği ortaya koyuyor.
Ancak, bunun gerçekleşmesi için öncelikle yasaların dijital ticaret belgelerini tanıması ve teknoloji destekli ticaret işlemlerini ve süreçlerini kolaylaştırması zorunludur.
UNCITRAL’ın Elektronik Transfer Edilebilir Kayıtlar Model Yasası (MLETR) bu yasal reformun temel yapı taşlarından birisidir.
G7 ve G20 ülkelerinin dijitalleşme ve yasal uyum konusunda mutabakatları bulunmakta olup 2023 yılında İngiltere 2024 yılında Fransa MLETR’e uyum ile ticarette dijitalleşmenin yolunu açmak üzere yerel kanunlarında değişiklik yapmışlardır.
Her ülkenin yasal uyum seviyesi farklı düzeyde olup aşağıdaki tabloda G20 ülkelerinin uyum düzeyleri yer almaktadır. Fransa, Almanya, İngiltere ve ABD yasaları MLETR ile uyumlu hale getirilmiş olup Çin, İtalya, Kanada, Avustralya Güney Afrika ve Kore’nin uluslararası anlaşmalarda kağıtsız ticarete dair uyum taahhüdü bulunmaktadır. Ülkemizin de arasında yer aldığı Rusya, Japonya, Suudi Arabistan ise yasama öncesi ön hazırlıklar yapılmaktadır.
Dijitalleşmede Yasal Çerçeve İhtiyacı ve Türkiye
Dünyadaki ana ticaret ortaklarımızın yaptığı yasal reform çalışmaları paralelinde Ülkemizde de Ticaret Bakanlığımızı desteklemek üzere EBRD ile iş birliğinde “T3i Partner Network” tarafından MLETR’e uyum sağlanması halinde sağlanacak faydalara dair bir “Ekonomik Etki Analizi Çalışması” yapılarak Proje 7 Mart 2024 tarihinde Ticaret Bakanlığınca düzenlenen ilgili tüm paydaşlara açık elektronik ortamda düzenlenen bir toplantıda sunularak tamamlanmıştır.
Projede, MLETR ile yasal uyumun ekonomik faydalarını belirlemek için kullanılabilecek ilgili verileri elde etmek için yerel ve uluslararası paydaşlarla kapsamlı masaüstü araştırma, mülakatlar ve anketler yapılarak tüm bilgi ve veriler harmanlanarak özetle aşağıdaki sonuçlara ulaşıldı.
- Türk firmaların %76’sının görüşü, ülkemizde ticaretin finansmanının manuel olduğu yönündedir.
- Finansmana ulaşmada yavaşlık nedeniyle firmaların %43’ü ticarette zor duruma düştüğünü ve dezavantajlı olduğunu ifade etmiştir.
- Özellikle Bankalar dijitalleşmenin büyük fayda sağlayacağının farkındadır. Ancak bu yöndeki gelişmeleri yavaş buluyorlar. Bankaların %90’u dijitalleşmenin önündeki yasal engellerin önemli bir bariyer olduğunu düşünüyor.
- Eğer yasal reform sağlanırsa ve bu nakit akışlarını hızlandırıp finansmana ulaşımı kolaylaştırırsa; Firmalar iş hacminde %25 ila 40 arasında büyüme sağlayabileceklerini düşünüyorlar. Bankalarda beklenti çok daha yüksek olup %50’ye varan iş hacmi artışı söz konusudur.
- Dijitalleşmenin firmaların maliyetlerine etkisi ise %7 oranında net tasarruf sağlanabileceği yönündedir. Bu oran, Bankalar için %24 net tasarruf seviyesinde olabilecektir.
- Firmaların verimlilik artış beklentisi %21 seviyesinde olup Bankalarda özellikle KOBİ’lere verilecek hizmetlerde çok daha yüksek verimlilik beklenmektedir.
- Son olarak ihracata etkisi incelendiğinde; ihracatımızın mevcut trendle 2030 yılına kadar yıllık %5,1 oranında büyüyeceği tahmin edilmektedir. Dijitalleşme sağlanırsa bu büyümeye yıllık %3 daha eklenmesi söz konusu olup 2030 yılına kadar ekstra 57 milyar dolar ihracat yapılması sağlanabilecektir.
Aşağıdaki tabloda Türkiye analizi görselleştirilmiş olup uluslararası ticarette dijitalleşmenin ve bunun yasal zeminin ne denli önemli ekonomik etkileri olduğu açıkça görülmektedir.
MLTER – Model Law on Electronic Transferable Records 2017 (Devredilebilir Elektronik Kayıtlara İlişkin Model Kanun)
MLETR- “Devredilebilir Elektronik Kayıtlar Hakkında Model Kanun” 2017 yılında UNCITRAL (BM Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu) tarafından hazırlanmıştır.
Model Kanun (MLETR), elektronik devredilebilir kayıtların uluslararası ticarette kullanımına yönelik yasal bir çerçeve sağlar. MLETR, doğrudan yasal etkiye sahip olan bir sözleşme değildir; daha ziyade ulusal yasama organlarının yerel mevzuatı kabul etmesi için hukuki bir çerçevedir.
MLETR’in amacı, kâğıt üzerinde cisimleşen, sahibine ifayı talep yetkisi veren ve evrakın devredilmesiyle hakkın da devredildiği belgelerin (örn. Kambiyo senetleri konşimento) “devredilebilir elektronik kayıt” lar yoluyla yapılabilmesini sağlamaktır.
Böylece, kağıtlar üzerindeki para ve değerli eşyaya ilişkin hakların temsili, elektronik kayıtlar üzerinden de gerçekleştirilebilecektir.
Her ülkenin kanununda devredilebilir belge kavramı farklı olduğundan, MLETR’de söz konusu belgeler tek tek sayılmamıştır. Bununla beraber MLETR’i oluşturan madde açıklamaları incelendiğinde; Poliçe, bono, konşimento, sigorta sertifikaları, depo makbuzları ve havayolu taşıma senedi gibi kıymetli evraklar devredilebilir belge örnekleri olarak gösterilmiştir.
Aşağıdaki görselde MLETR’in amacı ve kapsamı özetlenmektedir.
MLETR’a göre “Devredilebilir Elektronik Kayıt” Nedir?
MLETR’a göre “devredilebilir elektronik kayıt” kavramının gerçekleşmesinin şartları bulunmaktadır (Madde 10). Bunlar;
a) Elektronik kayıt, devredilebilir bir belgede veya araçta bulunması gereken bilgileri içermelidir.
Diğer bir ifade ile, örneğin bir senet ya da konşimento üzerinde kanunen hangi bilgiler, şekil şartları bulunmalı ise “Elektronik Devredilebilir Kayıt” üzerinde de bu bilgiler olmalıdır.
b) Aşağıdaki unsurları içeren güvenilir bir yöntem kullanılmalıdır:
i. Elektronik kaydın, elektronik transfer kaydı olarak belirlendiği,
ii. Elektronik kaydın düzenlenmesinden geçerliliğinin sona ermesine kadar kontrol edilebilme yeteneğinin bulunduğu ve
iii. Elektronik kaydın bütünlüğünün korunduğu.
Bütünlüğün korunması, elektronik olarak devredilebilir kayıtta yer alan bilgilerin eksiksiz ve değişmeden kalmasıdır.
Aşağıdaki şekilde Güvenilir yöntemin bileşenleri özetlenmiştir.
Okuyucuların MLETR konusunda daha detaylı bilgi elde etmek istemesi halinde Meral Şengöz’ün Linkedin “Ticaretin Dijitalleşmesinin Yasası: MLETR- Devredilebilir Elektronik Kayıtlar Model Kanunu “ adlı makalesini incelemesi mümkündür.
Dijitalleşmenin Yol Haritası
Uluslararası ticarette yasal reform önemli bir köşe taşı olmakla birlikte, dijitalleşmenin diğer bileşenler üzerine de çalışmalar yapılmalıdır. Aksi halde yasalar uygulama alanı bulamayabilir.
Aşağıdaki görselde yer verildiği üzere;
- Dijital Ticaretin Kurallarına ve Standartlara uyum teknolojinin verimli ve birlikte işler şekilde hayata geçirilmesinde elzemdir. Bu konuda ICC DSI (Digital Standarts Initiative) tarafında önemli çalışmalar sürdürülmektedir.
- Birleşmiş Milletler ve AB’nin ilgili mevzuatına çapalanarak ilerlenmesi gerekmektedir.
- Uluslararası anlaşmalarımızda dijitalleşmeye dair maddelere yer verilmelidir. Burada hassas ticari verilerin korunması çok önemli bir alandır.
- Yeni teknolojilere yer açmalıyız ancak bu her ne pahasına olmamalı; halihazırda yatırımı yapılmış iyi çalışan mevcut teknolojiyi dijital varlıkların saklanmasında kullanabiliriz.
- Sektörde İşbirliği yapılmalı ama sadece bankalar ile değil; fintechler, lojistik sağlayıcıları, firmalar, özel yatırımcılar ile işbirliği gözetilmelidir.
- Ticaret ve finansmanına dair süreçleri tekrar gözden geçirip sadeleştirmeliyiz.
- Dijital Kimlikler gibi doğrulanabilir kimlik çözümlerine dair çalışmalar yapılmalı ve tartışılmalı.
Sonuç olarak, aşağıdaki görselde yer aldığı üzere önümüzdeki 5 yıl içinde uluslararası ticaret ve finansmanı alanında dijitalleşme yönünde önemli değişikliklerin arifesinde olduğumuzu söyleyebiliriz.
Meral ŞENGÖZ,
T3i Partner Network, Partner
Kaynaklar:
- Blueprint Paper on Digital Trade and the UNCITRAL Model Law on Electronic Transferable Records, John Taylor or Theodora Christou, Co-Founders and Directors of CASTL, Supported by EBRD. https://static1.squarespace.com/static/608c33aec2bbf925d5f78171/t/644ad6431527c9390235faac/1682626136831/CASTL+EBRD+Blueprint+Paper+on+Digital+Trade+and+MLETR+April+2023.pdf
- ICC Digital Standarts Initiative and MLETR tracker https://www.dsi.iccwbo.org/_files/ugd/0b6be5_f29f5f4a9c1743ba8ba97f166f233e20.pdf
- https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/tradtechpolicyharddigit0422_e.htmw on Electronic Transferable Records https://uncitral.un.org/en/texts/ecommerce/modellaw/electronic_transferable_records
- BATIDER MART 2023 Cilt XXXIX Sayı 1, ÇAĞLAYAN AKSOY, Pınar / Menekşe HÜRYAŞAR/ Meral ŞENGÖZ: Tedarik Zincirlerinde Kağıtsız Ticaret Dönemine Doğru: Dijital Dünyadaki Gelişmeler ve Blokzincir Teknolojisi Elektronik Ticaret Dokümanları Bakımından Neler Getirecek?
- Report of the Commonwealth Secretariat: Quantitative Analysis of the Move to Paperless Trade, 2022. Available at: Quantitative Analysis of the Move to Paperless Trade https://thecommonwealth.org/quantitative-analysis-move-paperless-trade
- According to a study by Corollis, commissioned by the ICC United Kingdom, Creating a Modern Digital Trade Ecosystem, The economic case to reform UK law and align to the UNCITRAL Model Law on Electronic Transferrable Records (MLETR), available at: https://www.dsi.iccwbo.org/_files/ugd/0b6be5_0934506fada643a197d5f727413c4389.pdf?index=true _
- TheWorldEconomicForumandtheWorldTradeOrganization,ThepromiseofTradeTech:PolicyApproachestoHarness Trade Digitalization (World Trade Organization 2022) https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/tradtechpolicyharddigit0422_e.htm
- https://ticaret.gov.tr/duyurular/bakanligimiz-ve-ebrd-ortakligiyla-dijital-ticaretin-desteklenmesine-yonelik-baslatilan-projeye-iliskin-anket
- https://www.linkedin.com/pulse/ticaretin-dijitalle%25C5%259Fmesinin-yasas%25C4%25B1-mletr-elektronik-kay%25C4%25B1tlar-%25C5%259Feng%25C3%25B6z-vcpcf/?trackingId=XtQ99dlDTYamHTMhoDf6ag%3D%3D
