Fikri Sınai Mülkiyet Haklarının Kapsamı ve Korunması

Remzi AKÇİN

UGM Yönetim Kurulu Başkanı

Kişisel bilgi ve yetenek birikiminin yansıtıldığı veya uzun çalışma ve harcamalar sonucunda elde edilen bir değerin korunması çağımızda öncelik verilen konuların başında gelir. Bu değerlerin haksız yere kopyalanarak veya taklit edilerek ticaretinin yapılması, bizzat o değeri yaratanların haklarının ihlali anlamına gelir. Bu da gelişimi ve yaratıcılığı köstekleyen bir “fikir hırsızlığı” girişimidir.

Fikri ve sınai mülkiyet haklarının korunamaması halinde, sadece bu haklara sahip kişi ve kuruluşların hak ihlallerine sebep olunmamakta, aynı zamanda sahte ilaç ve sahte gıda ürünleri üretip pazarlamak suretiyle insan sağlığı da tehdit edilmektedir.

Fikri ve sınai mülkiyet haklarının korunması;

– İnsan sağlığının ve güvenliğinin korunmasına,

– Bireylerin yeni fikirler geliştirmesine,

– Kaliteli üretimin sağlanmasına,

– Ekonomik büyüme ve istihdamın desteklenmesine,

– Teknolojik ve kültürel ilerlemenin teşvikine,

katkı sağlar.

Fikri eserleri; ilim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri, sinema eserleri ve veri tabanlarından oluşur.

Fikri haklar; edebiyat, müzik, sanat ürünleri ve görsel-işitsel ürünler, filmler, bilgisayar program ve yazılımları gibi bir eser üzerinde sahip olunabilecek maddi ve manevi hakları ve komşu haklarını ifade eder.

Yine, icracı sanatçıların hakları, fonogram yapımcılarının hakları, radyo-TV kuruluşlarının hakları ve film yapımcılarının hakları fikri haklarla bağlantılı haklardır.

Sınai mülkiyet hakları ise patentler ve faydalı modeller, markalar, endüstriyel tasarımlar, coğrafi işaretler, entegre devrelerin topoğrafyaları yeni bitki ürünleri üzerinde ıslahçı hakkı gibi buluşları, yeni tasarımları ve özgün çalışmaları kapsar.

Fikri Sınai Mülkiyet Haklarının Kapsamı

Fikri ve sınai mülkiyet haklarının kapsamında yer alan hakları şu başlıklarda sıralayabiliriz.

1- Marka Hakkı

Marka hakkı 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ile düzenlenmiş olan sınai mülkiyet hakkıdır.

Marka, bir işletmenin mal ve hizmetlerini bir başka işletmenin mal veya hizmetlerinden ayırt etmeyi sağlaması koşuluyla, kişi adları dahil özellikle sözcükler, şekiller, harfler, sayılar, malların biçimi veya ambalajları gibi çizimle görüntülenebilen veya benzer biçimde ifade edilebilen, baskı yoluyla yayımlanabilen ve çoğaltılabilen her türlü işarettir.

Markaların koruma süresi 10 yıldır ve yenilenerek sonsuz sürede uzatılabilir.

Malları veya hizmetleri ayırt etmek için kullanılan ayırt edici kelimeler, harfler, rakamlar, çizimler, resimler, şekiller, renkler, logolar, etiketler veya bunların kombinasyonları marka olarak tescil edilebilir. Bazı ülkelerde reklam sloganları da marka olarak kabul edilir ve ulusal marka ofislerinde tescil edilebilir.

Sayıları gün geçtikçe artan bazı ülkeler tek renkler, üç boyutlu işaretler (ürünlerin veya ambalajların şekilleri), ses markaları veya kokular gibi marka türlerinin de tesciline izin vermektedir. Bununla birlikte, pek çok ülke yalnızca gözle algılanabilen veya grafiksel olarak gösterilebilen işaretlere izin vererek nelerin marka olarak tescil edilebileceği konusunda sınırlandırmalar getirmiştir.

Bu kapsamda, bir marka;

– Özel kendine özgü bir yazı sitilinden (harf veya kelime markası),

– Sadece bir şekilden (şekil markası),

– Kelime ve şeklin birlikte kullanımından (kombinasyonlu marka),

– Bir renkten (renk markası),

– 3 boyutlu eşya görüntüsünden (3 boyutlu marka),

– Sesten,

oluşabilir.

2- Patent Hakkı

Patent hakkı, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ile düzenlenmiştir.

Bir buluşa sahip olan kişinin, buluşa konu olan ürünü, belirlenen süre boyunca üretme, kullanma, satma ya da ithal etme hakkına sahip olması durumuna patent hakkı adı verilir. Bu hakkın somut göstergesi olan belge ise patent adını taşır.

Bir buluşu olan kişiye patent hakkı verilmiş ise, bu buluşun sahibinin izni dışında başka kimselerce bu buluş hakkında üretim yapılması, buluşun kullanılması ya da buluşa konu olan ürünün satışının gerçekleştirilmesi patent süresi boyunca yasaktır. Yani patenti olan bir buluş, patent süresi boyunca onu bulanın mülkiyeti altına girer.

Bir buluşa patent verilebilmesi için o buluşun;

– Yeni,

– Buluş basamağını aşmış,

– Sanayiye uygulanabilir olması,

gerekir.

Patent hakkının koruma süresi; incelemeli patentlerde 20 yıl, incelemesiz patentlerde 7 yıldır.

3- Faydalı Model Hakkı

6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ile düzenlenmiştir.

Faydalı model “yenilik” ve “sanayiye uygulanabilirlik” kriterlerini sağlayan teknik çözümlere denir. Faydalı modelde “buluş basamağı” aranmaz. Başka bir deyişle, patentlenebilirlik şartlarından olan “buluş basamağı”, faydalı modeller için gerekli kriterlerden değildir.

Faydalı model, patente göre daha kısa sürede tescil edilir ve maliyeti daha düşüktür.

Faydalı model, yeni olan ve sanayiye uygulanabilen buluşların sahiplerine koruma hakkı sağlayan bir sınai mülkiyet hakkıdır.

Mutlak yenilik ve sanayiye uygulanabilir olma niteliklerine sahip buluşlar, faydalı model belgesi verilerek korunur.

Patentle korunamayan ama teknolojik yenilik içerdiği için korunması faydalı ve gerekli görülen buluşlar faydalı model olarak korunabilir.

Faydalı modellerin koruma süresi 10 yıldır.

4- Endüstriyel Tasarım

6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ile düzenlenmiştir.

Endüstriyel tasarım, bir ürünün bütününün ya da bir kısmının çizgi, şekil, renk, biçim, doku, malzemenin esnekliği veya süslemesi gibi insan duyuları ile algılanabilen çeşitli unsur veya özelliklerin oluşturduğu görünümdür.

Günümüzde rekabet aracı olarak kullanılan endüstriyel tasarım, markaların müşterilerini etkilemek için yaratıcılık ve son teknolojik ekipmanları birleştirmesi ile gerçekleşmektedir. İmaj oluşturma ve tasarım yapma rakipleri geride bırakmak için bir anahtar olma niteliğindedir.

Endüstriyel tasarımların koruma süresi 5 yıldır. Bu süre beşer yıllık dönemler halinde yenilenmek üzere toplam 25 yıla kadar uzatılabilir.

5- Coğrafi İşaretler

6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ile düzenlenmiştir.

Coğrafi işaret, belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işaretlerdir.

Coğrafi işaretler, tüketiciyi, bir ürünün kalitesi, saygınlığı ve özellikle coğrafi menşei konusunda bilgilendirir.

Hereke ipek el halısı, Eskişehir lüle taşı, Gaziantep fıstığı, Erzincan tulum peyniri, Giresun fındığı, Malatya kayısısı, Kayseri sucuğu coğrafi işaretlere örnektir.

Coğrafi işaretlerde koruma süresi bulunmamaktadır.

6- Telif Hakları

Telif hakları olarak da bilinen ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanat ve sinema eserleri 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) ile korunmaktadır.

Koruma süresi eser sahibinin yaşadığı müddetçe ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder.

Fikri ve Sınai Hakların Korunması

Fikri ve sınai mülkiyet hakları geniş bir yelpazede yer alan mevzuatla düzenlenmiştir. Bu kapsamda, fikri ve sınai mülkiyet hakları;

– 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu,

– 5147 sayılı Entegre Devre Topografyalarının Korunması Hakkında Kanun,

– 5042 sayılı Yeni Bitki Çeşitleri Üzerinde Islahçı Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun,

– 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu,

– Fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre korunması gereken hakları düzenleyen diğer mevzuat,

ile korunmaktadır.

Bu nedenle, fikri ve sınai mülkiyet haklarının ihlal edildiğini öne sürmenin ilk şartı, hakkın mevzuatla koruma kapsamına alınmış olmasıdır.

Fikri ve sınai hakları ihlal eder nitelikteki eşyayı üretmek amacıyla özellikle tasarlanan veya uyarlanan ve kullanılması halinde, hak sahibinin fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre güvence altına alınan hakkının ihlal edilmesine sebep olacak kalıp ve matrisler de fikri ve sınai mülkiyet hakları ihlal eder nitelikteki eşya olarak kabul edilir. Diğer bir deyişle, sadece hakları ihlal eden eşya değil, bu eşyanın üretiminde kullanılan teçhizat da hakları ihlal eden eşya olarak değerlendirilir.

Sahte ve Korsan Eşya Ayrımı

Genellikle sahte eşya ile korsan eşya ayrımı konusunda tereddütler yaşanmaktadır. Sahte eşya ve korsan eşya terimi, bazen aynı anlamda bazen de bir diğerinin yerine geçecek şekilde kullanılmaktadır.

Sahte Eşya

Sahte eşya, ambalajı da dahil olmak üzere, yetkisiz olarak, hak sahibinin aynı tip eşya için geçerli tescilli markası ile aynı ticari markayı veya esas yönleri itibariyle bu ticari markadan ayırt edilemeyen bir ticari markayı taşıyan ve bu yolla fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre güvence altına alınan hakkı ihlal eder nitelikteki eşyadır.

Sahte eşyayla birlikte veya ayrı olarak gümrüğe sunulan logo, etiket, stiker, broşür, kullanım kılavuzu, garanti belgesi gibi her türlü marka simgesi de sahte eşya olarak değerlendirilir. Aynı şekilde, sahte eşyadan ayrı olarak gümrüğe sunulan, sahte eşyanın markalarını taşıyan ambalaj malzemeleri de sahte eşya kapsamındadır.

Kısaca sahte eşya, tescillenmiş bir markanın veya güvence altına alınmış hakka sahip eşyanın veya ambalajlarının veya etiketlerinin “orijinal” eşya imiş gibi taklit edilerek üretilmesidir. Bu durum, eşyanın kendisinin taklit edilmiş olabileceği gibi marka sahibinin üretmediği bir eşyaya marka benzeri bir etiketin işlenmesi şeklinde de olabilir.

 Korsan Eşya

Korsan eşya ise, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümlerine göre; tescil edilmiş, telif hakkı veya bağlantılı haklar veya tasarım hakkına konu eşyanın hak sahibinin veya bu hak sahibi tarafından üretim yapılan ülkede yetkilendirilen kişinin rızası dışında kopyalanan veya bu kopyaları içeren eşyadır.

Dolayısıyla korsan eşya, fikri ve sınai mülkiyet hakları kapsamında korunan eşyanın yetkisiz olarak kopyalanmasıdır. Bu kopyalama, yazılım, film veya edebi eser şeklinde olabilir.

Sahte eşya ile korsan eşya arasındaki fark, sahte eşyanın orijinal eşyanın veya markasının taklit edilmesi, korsan eşyanın ise orijinal eşyanın izinsiz olarak çoğaltılması olduğunu söyleyebiliriz.

Remzi AKÇİN

UGM Yönetim Kurulu Başkanı