Gümrük Birliği
1980’li yıllardan itibaren Türkiye, ithal ikameci sanayi politikalarından, ihracata dayalı büyüme modellerini benimsemeye başlamasıyla birlikte, ekonomik olarak dünya ülkeleri ile entegrasyon sürecine girmiştir. Bu entegrasyonlardan Türkiye için en önemli olanları ise Gümrük Birliği (GB) ve ardından imzalanmaya başlanan Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) olmuştur. GB’nin temelleri 1963 yılında yürürlüğe giren Ankara Anlaşması ile atılmış, sonrasında ise Katma Protokol ile GB’nin detayları belirlenmiştir.
1/95 sayılı Türkiye-AB Ortaklık Konseyi Kararı (OKK) ile gümrük birliğinin geçiş süreci tamamlanarak 1996 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir. Gümrük birliği, üye ülkelerin mallarının tek bir gümrük alanı içerisinde her türlü tarife ve eşdeğer vergiden muaf olarak serbestçe dolaşabilmeleri ve tarafların üçüncü ülkelerden gelen ithalata yönelik aynı tarife oranları ile aynı ticaret politikasını ve ortak gümrük tarifesini uygulamalarıdır.
Bununla Birlikte; Türkiye gümrük birliğini tesis eden 1/95 sayılı OKK ile birtakım yükümlülükler altına girmiş bulunmaktadır. Bu bağlamda söz konusu Kararın 16. Maddesinde; ‘‘Türkiye, ticaret politikasını Topluluğun ticaret politikasıyla uyumlu hale getirmek amacıyla, bu Kararın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş yıl içinde, Topluluğun tercihli gümrük rejimine aşamalı olarak uyum sağlar. Bu uyum hem otonom rejimleri hem de üçüncü ülkelerle yapılan tercihli anlaşmaları kapsar. Bu amaçla Türkiye gerekli tedbirleri alacak ve ilgili ülkelerle karşılıklı yarar esasına göre müzakerelerde bulunacaktır.’’ Hükmü bulunmaktadır.
Serbest Ticaret Anlaşmaları
Serbest Ticaret Anlaşması, ülkeler arasında karşılıklı ticaretin kolaylaştırılması ve geliştirilmesi amacıyla, iki ya da daha fazla ülke tarafından imzalanan, taraf ülke menşeli malların ithalat ve ihracatlarında bir takım vergisel avantajlar sağlayan sözleşmeler olarak tanımlanabilir. Serbest Ticaret Anlaşmalarının Gümrük Birliğinden farklı yönü ise vergisel avantajların göre menşe kriterine göre uygulanmasıdır.
Menşe ise gümrük ve dış ticaret camiasında eşyanın ekonomik milliyeti olarak tanımlanmaktadır. Eşyaların menşe ülkesi ile geldiği ülke kavramları aynı değildir. Örnek vermek gerekirse Brexit süreci sonrası Avrupa Birliği’nden ayrılan İngiltere ile ülkemiz arasında imzalanan STA sonrasında İngiltere menşeli sanayi ürünlerinin ülkemize ithalatında üçüncü ülkelere uygulanan gümrük vergileri ödenmeden işlemler gerçekleştirilir. Ancak Çin menşeli sanayi ürünlerinin İngiltere’den ülkemize ithalinde STA kapsamında vergisel avantajlar söz konusu olmayacaktır. Bununla birlikte, Çin’den temin edilen ve İngiltere’de gördüğü işlemler sonucunda İngiltere menşei kazanan ürünler de STA kapsamında alım satıma konu olduğunda vergisel avantajlardan faydalanabilecektir. Yine Güney Kore ile imzalanan STA sonrasında Türk menşeli ürünlerin ülkeye ihracatında diğer ülkelere uygulanan gümrük vergisi ve diğer eş etkili vergiler Türk menşeli ürünlere uygulanmaz.
Ülkemiz tarafından bugüne kadar 38 Serbest Ticaret Anlaşması imzalanmış olup, 11 STA ise bu ülkelerin Avrupa Birliği’ne üye olmaları nedeniyle feshedilmiştir. Çünkü AB üyesi olan ülkeler Gümrük Birliği üyesi olduğu için bu ülkelerle yapılan ithalat ve ihracat işlemleri gümrük birliği çerçevesinde işlem görmeye devam edecektir. Şu an itibari ile ülkemiz tarafından imzalanan 22 STA yürürlükte bulunmaktadır.
Yürürlükte Bulunan Serbest Ticaret Anlaşmaları
| EFTA (1992) | Karadağ (2010) |
| İsrail (1997) | Şili (2011) |
| Makedonya (2000) | Moritus (2013) |
| Bosna Hersek (2003) | G. Kore (2013) |
| Tunus (2005) | Malezya (2015) |
| Filistin (2005) | Moldova (2016) |
| Fas (2006) | Faroe A. (2017) |
| Mısır (2007) | Singapur (2017 |
| Arnavutluk (2008) | Kosova (2019) |
| Gürcistan (2008) | Venezüella (2020) |
| Sırbistan (2010) | Birleşik Krallık (2021) |
Doğrudan Nakliyat Kuralı
Doğrudan nakliyat kuralı anlaşmaya taraf ülkeler arasında tercihli ticarette, ülkeler arasında eşyaların doğrundan taşınmasını ifade eder. Bununla birlikte, tek bir sevkiyat kapsamı ürünler, aktarılması veya geçici depolanması yoluyla, ancak transit geçtiği ya da depolandığı ülkede serbest dolaşıma girmemiş olmaları, eşyayı muhafaza etmeye yönelik işlemler dışında herhangi bir işlemden geçmemiş olmaları kaydıyla, anlaşmaya taraf olmayan üçüncü ülke üzerinden nakledilebilir. Eşyaların üçüncü bir ülkeden transit olarak gelmesi durumunda ise, tercihli ticaretten yararlanılması için aşağıdaki belgelerden birinin temin edilmesi gerekecektir.
Menşeli ürünlerin taraf olmayan ülkelerde aktarılmaları veya depolanmaları ile bağlantılı koşulları ispatlayan bir belge,
İhracatçı ülkede düzenlenmiş transit ülkesi geçişini kapsayan tek bir sevk evrakı,
Transit ülkesinin gümrük yetkililerince düzenlenen İşlem Görmemişlik Belgesi (Non Manipulation Certificate-NMC)
Eşyaların anlaşmaya taraf olamayan üçüncü ülkeler üzerinden gelmesi durumunda yukarıda sayılan belgelerden birinin temin edilememesi halinde STA kapsamında tercihli tarifeden yararlanılamayacak ve diğer ülkelere uygulanan oranlar üzerinden gümrük vergileri tahsil edilecektir. STA kapsamında tedarik edilecek ürünler için ithalatçıların, mutlaka lojistik süreçlerini de takip ederek, eşyaların üçüncü ülkeden gelmesi durumunda menşe belgeleri/menşe beyanları ile birlikte yukarıda sayılan belgelerden birini temin etmesi gerekmektedir.
İlker ÇOLAKVERMİŞ
