Bir örgütün ne olduğu ve nasıl yorumlanması gerektiği konusunda çeşitli görüşler bulunmaktadır. Bu konudaki ilginç yaklaşımlardan biri de örgüt kuramcısı Gareth Morgan tarafından örgütlerin çeşitli benzetmeler (metaforlar) aracılığıyla incelenebileceğine ilişkin görüştür.
Morgan’ın yayınlandığı dönemde akademik literatürde önemli ölçüde dikkat çekmiş olan “Images of Organization” (Örgüt İmgeleri) başlıklı kitabında örgütlerin çok çeşitli benzetmelerle ele alınabileceği ileri sürülmektedir (1). Makine ve organizma benzetmeleri birbirleriyle ilişkili olduklarından bunlar arasında en fazla dikkat çekenlerdir (2).
Morgan’a göre bir örgüt yöneticilerinin bakış açısına göre bir makine olarak tasarlanıp faaliyetlerini sürdürebileceği gibi ihtiyaçlar ve çevre koşulları açısından bir organizma gibi de ele alınabilir (3).
Makine benzetmesi ile Morgan belirli bir amaca ulaşmak için oluşturulan örgütlerin birbirleriyle sıkı ilişki içerisindeki birçok parçadan oluşmasına gönderme yapmaktadır. Zaten örgüt (organization) kelimesi de Yunanca alet ya da araç anlamına gelen “organon” kelimesinden türetilmiştir. Bu duruma ilk olarak dikkat çeken ise Max Weber olmuştur. Weber’e göre örgütler bürokratik yapılardır ve tıpkı makinelerin üretime bir rutin kazandırması gibi bürokrasi de örgüt yönetimine rutin bir işleyiş getirmektedir. Zaten Yönetim Teorileri de ağırlıklı olarak bu bakış açısının yansıması ile şekillenmişlerdir. Bu bakış açısının plan yapıp bunlara uymayı sağlamak gibi avantajları olduğu gibi belirsizlik koşullarına uyum sağlayamama gibi dezavantajları da bulunmaktadır (4).
Organizma benzetmesi ise çevre koşullarının zorlayıcı etkileriyle ve farklılaşan ihtiyaçlar nedeniyle birçok farklı örgüt türünün ortaya çıkmasını ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Bu yaklaşıma göre değişime en fazla uyum sağlayabilen örgüt yaşamını devam ettirebilmektedir. Diğer yandan doğadaki canlılardan farklı olarak örgütlerin çevrelerini etkileyebilme güçleri de bulunmaktadır. Kısacası doğadaki canlılar çevrelerini kontrol edemediklerini için bunlara uyum sağlamak zorundayken, örgütlerin çevre koşullarını bir dereceye kadar kontrol edebilmeleri mümkündür. Bunun sonucunda da bir örgüt doğru adımlar atıp diğer örgütlerle rekabet edebilme avantajını sağlayabilmenin yanı sıra varlığını da sürdürebilmektedir (5).
Morgan’ın ileri sürdüğü benzetmeler çok çeşitli biçimlerde yorumlanmakta ve tartışılmaktadır. Üstelik bazı yazarlar Morgan’ın örgütlere ilişkin benzetmelerinin olması gerektiği kadar dikkat çekmediğini ileri sürmektedir. Örneğin 2011 yılında yayınlanan bir makalede bu kadar önemli bir çalışmanın o tarihe kadar 8.000’den fazla atıf almamış olması eleştirilmektedir (6).
Makine ve organizma benzetmesi işletmeler için birçok açıdan önemli sonuçlar verebilir. Öncelikle geçmişte çok çeşitli yararlar sağlamış bulunan ve Morgan’ın analizine göre makine mantığında çalışan yönetim tarzlarının tek başına dikkate alınmasının artık işletmeler açısından çok çeşitli sorunlara neden olabileceğini kabul etmek gerekmektedir.
Müşteri talepleri, hammadde ve diğer rakipler bir işletmenin çevre koşullarının bir bölümünü oluşturmaktadır ve bu çevre koşulları sürekli olarak değişmektedir. Örneğin müşterilerin beğenileri ve ihtiyaçları gibi hammadde arzı ve rakiplerinin sayısı ve gücü de sabit değildir. Böyle bir ortamda bunların sabit kalacağı varsayımıyla yapılacak uzun vadeli bir planlama büyük bir hata olacaktır. Benzer biçimde çalışan adaylarının iş ve meslek tercihleri de sürekli olarak değişmektedir. Bu nedenle üretim artışına yönelik bir planlama yapılırken ihtiyaç duyulacak nitelikte ve sayıda çalışanlara ulaşılıp ulaşılamayacağı da aslında belirsizdir.
Gerçekten de Türkiye’de gençlerin genel olarak artık sanayi sektöründe çalışmayı tercih etmiyor olmaları (7) sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler açısından büyük bir sorun haline gelmek ve uzun vadeli plan yapmalarını güçleştirmektedir.
Böyle bir durumda sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin makine benzetmesi çerçevesinde bu soruna ilişkin çözüm üretemeyecekleri açıktır. Oysa organizma benzetmesi açısından işletmelerin hem bugün için hem de gelecekte ihtiyaç duyacakları nitelikli çalışan teminine yönelik olmak üzere, sanayi sektöründe çalışmayı cazip kılacak çeşitli yöntemler geliştirerek bu sorunu bir dereceye kadar kontrol altına alabilmeleri mümkündür.
Yukarıda da belirtildiği gibi makine benzetmesi ortamın değişmediği durumlarda plan yapıp bu planlara uymayı sağlaması açısından yararlıdır. Ancak bu yararların kısa vadeli olduğunu unutmamak gerekir. Oysa bugünün iş dünyasında hemen hemen bütün işletmelerin değişen koşullarla karşı karşıya bulunduğu bilinmektedir. Dolayısıyla uzun vadeli düşünmek ve buna yönelik önlemler almak kaçınılmazlaşmaktadır. Burada önemli olan nokta değişime uyum sağlayabilecek düzeyde esneklik ve aynı zamanda değişen çevre koşullarını bir dereceye kadar kontrol edebilme becerilerine sahip olabilmektir.
Prof. Dr. Umut OMAY
Kaynaklar
(1) Morgan, G. (2006), Images of Organization, Updated Ed., Sage Publications, Thousand Oaks.
(2) Oswick, C. and Grant, D. (2016), “Re-Imagining Images of Organization: A Conversation With Gareth Morgan”, Journal of Management Inquiry, 25(3), p. 340.
(3) Morgan, a.g.e., p. 6.
(4) a.g.e., pp. 11-31.
(5) a.g.e., pp. 33-69.
(6) Jermier, J. J. and Forbes, L. C. (2011), “Metaphor as the Foundation of Organizational Studies: Images of Organization and Beyond”, Organization & Environment, 24(4), p. 445.
(7) Özarfat, E. (2022), “Sanayide kalifiye eleman sıkıntısı büyüyor”, Çevrim içi: https://www.dunya.com/sektorler/sanayide-kalifiye-eleman-sikintisi-buyuyor-haberi-669129, (14.10.2022).
